Pozorišni režiser i pasionirani ljubitelj fudbala Denis Švrakić u narednih će nekoliko nastavaka raskrinkati odnose politike, identiteta i fudbala na slovenskom jugu u posljednjih sto godina kroz prizmu najbitnije sporedne stvari na svijetu, rasvjetljavajući mitove, zaboravljene ličnosti i priče, kontroverzne, skandale i afere, velike zablude, nametnute ili pak potpuno zaboravljene epizode
Još od vremena kada je u svojim praizvornim oblicima bio gruba, spontana i slabo regulisana pučka igra, pretežno muška i otvorena za svakog, igrana po livadama i ulicama prema lokalnim običajnim pravilima, u neprecizno definisanom prostoru i bez jasnog vremenskog određenja, fudbal je baštinio fenomenološku dimenziju koja je nadilazila njegovu fiskulturnu i razonodnu narav.
Moderni fudbal je pak nastao tokom procesa izgradnje modernog engleskog društva i oživotvorenja Britanskog Carstva kao najveće svjetske imperijalne sile prilikom devetnaestovjekovne revolucionarne industrijalizacije, postavši tako simbol moderniteta i slobodne trgovine. Iako se njegovi predmoderni prapočeci mogu pronaći u antičkoj Grčkoj, Kini i renesansnoj Firenci, fudbal je tek u Engleskoj zavrijedio prva formalna pravila koja su pretendovala na opšte prihvaćanje, što je po prvi puta omogućilo susrete ekipa iz različitih i često nepovezanih krajeva Engleske prema pravilima igre koju su svi poznavali i priznavali.
Takav primjer strogog uniformisanja jednog oblika pučke razonode, koja za razliku od teatra nije mimikrijski modelirana po stvarnosti, bio je revolucionaran utoliko što je bio prvi izražaj pučke kulture koji je poslije pada Rimskog Carstva, pošto su iščeznule gladijatorske borbe, najudaljenije geografske tačke jedne imperije povezivao setom nepromjenjivih i opšteprihvaćenih pravila i obrazaca.
Gladijatori i pravila
Naime, gladijatorske borbe, iako šarolike, imale su protokolarnu i službenu formu koja je važila za kompletno carstvo, neovisno od toga da li se održavaju u prijestolničkom Koloseumu ili u nekoj zabačenoj i nerazvijenoj rimskoj provinciji – formu poznatu kao munus legitumum, koja je podrazumijevala službenu formalizaciju svih aspekta rečenog spektakla – ceremonijalnu procesiju (pompa), uniformisana pravila, profesionalno suđenje (summa rudis), organizovano kroz sudijsku organizaciju i tako dalje.
Slikovit primjer anglofilske sklonosti predstavlja danas zaboravljeni pariški klub White Rovers koji je 1892. godine donio klupsko pravilo kojim je od igrača zahtjevao poznavanje i korištenje engleskog jezika
Istovjetno je unutar britanske imperije došlo do osnivanja prvog specijalizovanog fudbalskog saveza (Football Association), zatim fudbalskih klubova, a naposljetku i fudbalskih takmičenja, da bi međunarodni trgovci, bankari i anglofili ubrzo osnovali klubove i van britanskog otočja, naprimjer u Bariju i Le Havru. Nerijetko su i nazivi prvih kontinentalno-evropskih i prekookeanskih fudbalskih klubova bili na engleskom jeziku (Young Fellows, Grasshoppers, Newell’s Old Boys, White Boys, Racing itd.), čime su osnivači davali svojevrsni omaž engleskoj kulturi u vremenu kada se engleski jezik još uvijek nije potpuno etablirao kao lingua franca industrijske epohe.
Slikovit primjer anglofilske sklonosti predstavlja danas zaboravljeni pariški klub White Rovers koji je 1892. godine donio klupsko pravilo kojim je od igrača zahtjevao poznavanje i korištenje engleskog jezika, kako na terenu tako i u svlačionici, budući da je fudbal, smatralo se, u osnovi engleska igra.
Dakle, historijska je činjenica da se fudbal postupno širio diljem svijeta, kako direktnim djelovanjem britanskih čimbenika, tako i samostalnim postupcima anglofila iz ostalih evropskih imperijalnih zemalja, odnosno njihovih kontinentalnih i prekomorskih posjeda, oslanjajući se na moć, upliv i ugled Britanskog Carstva, koje je uz jezik, vojsku i vjerske misionare izvozilo i sportski ethos.
Instrument britanske nadmoći
Shodno tome, možemo istaći da je fudbal dospio u Francusku tako što je stanovništvo velikih lučkih gradova poput Le Havrea i Marseillea počelo igrati ovu loptašku igru po sokacima, oponašajući tamošnje engleske mornare i trgovce, a da se počeci fudbala u Njemačkoj najprije vezuju za anglofilske društvene slojeve i krugove, odakle se taj sport proširio na slične miljee u Beču i Pešti, pa nastavio dalje ka perifernim dijelovima Austrougarske.
Međutim, valja takođe reći da fudbal nije jedini kolektivni sport kojeg je kulturološka soldateska britanskog imperijalizma izvozila u svijet. Pored fudbala, fiskulturni proizvodi viktorijanske ere bili su ragbi i kriket, no oni nikada nisu značajnije zaživjeli izvan granica britanske imperije te su uglavnom i danas malo poznati van nekadašnjeg britanskog dominiona (britansko otočje, indijski podkontinent, okeanija i slično.).
“Ezoteričnost baleta radničke klase…”, kako je Dmitri Šostakovič nazivao fudbal, omogućila je, kroz medijum sirotinjske krpenjače, oživotvorenje Aristotelove poetike
Razlog zbog kojeg je fudbal, za razliku od ragbija i kriketa, rasplamsao maštu čovječanstva te uistinu postao najbitnija sporedna stvar na svijetu leži u njegovoj prirodi. Za razliku od svih ostalih sportova moderne epohe, fudbal je zasnovan na fluidnosti koja umnogome imitira primordijalnu ritualnost ljudskog plesa. Njegove osnovne komponente nisu isključivi posljedak tjelesne supremacije, nego su i odraz ljudske imaginacije i odanosti.
Snaga, brzina i skočnost, dakle, nisu osnovni determinirajući faktori uspjeha, kao što je slučaj s antičkim ili ostalim modernim sportovima. Onaj najmanji, najslabiji i najneuhranjeniji, može dokućiti fudbalske visine čemu svjedoče brojni primjeri od kojih valja istaći Lionela Messija.
“Ezoteričnost baleta radničke klase…”, kako je Dmitri Šostakovič nazivao fudbal, omogućila je, kroz medijum sirotinjske krpenjače, oživotvorenje Aristotelove poetike. Fudbal, naime, u sebi nosi uloge heroja i anti-heroja; on je prožet sudbinskim fatalizmom oličenim u pobjedi ili porazu; on organski gradi naraciju kao supstituciju za velike priče (Grand Narratives); on zavisi od sreće ili nesreće kao ukaza blagonaklonosti ili neblagonaklonosti bogova; on se može preoblikovati u tragediju ili komediju te varirati između to dvoje; on može oplemeniti; fudbalski gledaoci direktni su učesnici utakmice, svojom strašću objedinjujući uloge antičkog hora i pozorišne publike koja traga za katarzom.
Sve rečeno predstavlja antropološku kategoriju, budući da se antropologija poziva na ono što je ugrađeno u čovjekovu antropološku strukturu i po čemu se on određuje kao homo ludens – biće koje opstoji i traje igrajući se – dodao bih, fudbala. Dakle, da bi se otkrili izvori stanovite sprege između fudbala, identiteta i politike, što vam sugeriše naslov teksta kojeg upravo čitate, mora se razumijeti priroda ove igre.
Rivalstva po nacionalnom, verskom i socijalnom ključu
Fudbal, po svojoj prirodi, kao oblik masovne pučke kulture ima vodeću ulogu u konstrukciji i učvršćivanju društvenih identiteta, ponajprije lokalnih i nacionalnih. U konstrukciji tih identiteta on posve rigidno, ali i spontano naglašava razlikovanje od drugih i suprotstavljanje drugima, potvrđujući tezu da su svi identiteti u osnovi diferencirajući jer svaki uspostavlja ono što drži da on sam jeste samo na podlozi razlikovanja od drugih.
Dva zanimljiva primjera za to pruža britanski fudbal.
Tako se klasni animoziteti unutar određenih zajednica oslikavaju kroz rivalstva između tzv. građanskih i radničkih klubova (Real Madrid i Atletico Madrid); etnički animoziteti se rasvjetljavaju rivalstvima između klubova s različitim nacionalnim predznacima (Barcelona i Espanyol); vjerski se ilustruju rivalstvima između klubova osnovanih od strane suprotstavljenih vjerskih zajednica (Glasgow Rangers i Celtic); ideološki rivalstvima klubova koji baštine drugačije političke ideologije (St. Pauli i HSV)…
Prvi se manifestuje u tome što je od kasnog devetnaestog vijeka, fudbal bio ono što su brojni radnici “radili”, pribavljajući svijest o klasi ako ne i klasnu svijest, time postajući „heroji ulice“. Drugi predstavlja škotski nacionalni identitet s fudbalskim navijačkim konotacijama koji se iskazuje, pored ostalog, tako što se uvijek navija za nacionalnu selekciju koja nastupa protiv Engleske. Nešto slično se naslućuje i u odnosu katalonskog i baskijskog fudbala u okvirima Španije te korzikanskog fudbala u okvirima Francuske.
Stoga fudbal dodatno cementira nacionalne i zavičajne identitete te dramatizuje nacionalne antagonizme i rivalstva. Čini se da ni jedan drugi društveni fenomen nema takav iscenirajući potencijal za dramatizaciju identitarnih antagonizama kakav ima fudbal. Klasičan primjer uloge fudbala u konstrukciji lokalnih identiteta na temelju lokalnih animoziteta najčešće zasnovanih na klasnoj, etničkoj, vjerskoj, ideološkoj ili mikrozavičajnoj pripadnosti predstavljaju trajna rivalstva između klubova iz istoga grada čije se utakmice kolokvijalno nazivaju gradskim derbijima.
Rivalstva toga tipa, iako suštinski iracionalna, gotovo uvijek su građena na postulatima racionalne političnosti. Tako se klasni animoziteti unutar određenih zajednica oslikavaju kroz rivalstva između takozvanih građanskih i takozvanih radničkih klubova (Real Madrid i Atletico Madrid); etnički animoziteti se rasvjetljavaju rivalstvima između klubova s različitim etničkim ili nacionalnim predznacima (Barcelona i Espanyol); vjerski animoziteti se ilustruju rivalstvima između klubova osnovanih od strane suprotstavljenih vjerskih zajednica (Glasgow Rangers i Celtic); ideološki animoziteti se uprizoruju rivalstvima između klubova koji baštine drugačije političke ideologije (St. Pauli i HSV) i tako dalje.
Međutim, fudbal ima jednu naročitu prednost u odnosu na tradicionalnije izraze pučke kulture: izrazito je protuslovan. On, naime, sadrži princip generalizovanog konformizma, ne osporava službenu kulturu, nego je nadograđuje, zaokružuje i uprošćava, budući da prešutno ali spontano prihvata njenu vrijednosnu hijerarhiju te radi toga ostaje zatvoren u kulturne i običajne okvire koje službena kultura definiše kao kulturno neautonomne, supkulturne, provincijalne i inferiorne značajke službenog kulturnog pejsaža.
Fudbal uber alles
Dakle, fudbalski stadion postaje, manje više, kontrolisani urnek širih društvenih zbivanja i u izvjesnom smislu labaratorija progresivnih ili regresivnih društvenih i političkih trendova, budući da generiše sve spoljne elemente posredne demokratije. Shodno tome, svaki totalitarni režim političke moderne mnogo veću pažnju posvećuje fudbalu nego bilo kojem drugom obliku visoke ili pučke kulture (pozorište, film, muzika, književnost, ostali sportovi), s ciljem da njime ovlada i da ga zloupotrijebi.
Upravo je to tema prvog dijela feljtona kojeg čitate. Naime, ovim publicističkim radom u nastavcima temeljito ću objasniti dubokosežne odnose politike, identiteta i fudbala na slovenskom jugu te prikazati posljednjih sto godina naše zajedničke historije kroz prizmu najbitnije sporedne stvari na svijetu, rasvjetljavajući mitove, zaboravljene ličnosti i priče, kontroverzne skandale i afere, velike zablude i nametnute obmane koje danas predstavljaju uvriježena opšta mjesta ili pak potpuno zaboravljene historijske epizode naše, eufemistički zvane regije.
Piše: Denis Švrakić Foto: Wikipedia/AP