Iz današnje perspektive to možda zvuči neverovatno, ali godine 1911. Boračko-loptaško društvo “Srpski mač”, nastupajući pod imenom Kraljevina Jugoslavija, gostovalo je u Zagrebu, gdje je oduševljeno dočekano od više desetina hiljada gledalaca koji su ga pozdravili povicima „Jugoslavija, Jugoslavija“, odigravši dvije utakmice protiv HAŠK-a
Počeci modernog fudbala na južnoslovenskim prostorima, iako teško utvrdivi zbog malobrojnih pisanih tragova, po svemu sudeći sežu u drugu polovicu devetnaestog vijeka. U nedavno objavljenoj dvotomnoj publikaciji pod naslovom Fudbalska riznica bosanskohercegovačkog nogometa, novinar i publicista Branko Tomić objelodanio je arhivsku građu stare Mostarske gimnazije čiji ljetopis iz 1897. pominje „začetak nogometa“.
Još jedno svjedočanstvo o pojavi fudbala na ovim prostorima djelo je vrsnog historičara, Vladimira Ćorovića, čije Uspomene objavljene u Letopisu Matice srpske, lapidarno opisuju scenu sarajevskih đaka koji se 1851. godine, na veliko iznenađenje promatrača, zanosno „igraju s loptom“.
I pobunjenici igrali fudbal
Sir Arthur John Evans, britanski arheolog i rodonačelnik studija o egejskoj civilizaciji predstavlja još jedan dojmljiv izvor. Naime, stekavši svjetsku slavu otkrićem palate u Knososu na Kreti, Evans je 1878. godine, kao istraživač i tajni izaslanik britanske vlade, posjetio ustanike na području Unca – današnjeg Drvara, unoseći u svoj dnevnik, koji će kasnije biti objavljen kao Ilirska pisma, sljedeće:
Za nultu tačku fudbala u današnjoj Hrvatskoj uzima se 1880. godina, kada je u Županji ekipa sastavljena od lokalnih mladića zaigrala protiv engleskih radnika, koji su na tom području vršili eksploataciju hrastovih šuma,
„Put me odveo u pobunjeničke čete u Kamenici… Bilo je divno proljetno veče kad sam stigao. Našao sam cijelu trupu okupljenu na zelenoj planinskoj livadi gdje provodi veče u viteškim igrama… igrali smo i fudbal. Loptu su pobunjenici napravili od svojih kapa. Igralo se bez tačno određenog gola. Jednostavno smo udarali i gurali loptu…“
Prvi pomen modernog fudbala na prostorima današnje Hrvatske vezan je za kvarnersku rivijeru, koja je sredinom devetnaestog vijeka bila sjedište austrougarske Vojnopomorske akademije te bila značajan evropski centar pomorstva. Tako je Gazzetta di Fiume, u maju 1873. godine izvijestila čitaoce da je u Rijeci, na opšte oduševljenje lokalnog stanovništva, odigrana prva fudbalska utakmica između engleskih mornara, da bi mjesec dana kasnije isti list u štampu pustio izvještaj revanš susreta.
Ipak, za nultu tačku fudbala u današnjoj Hrvatskoj uzima se 1880. godina, kada je u posavskom gradiću Županji ekipa sastavljena od lokalnih mladića zaigrala protiv engleskih radnika, koji su na tom području vršili eksploataciju hrastovih šuma, te često prelazili Savu kako bi odigrali utakmice protiv bosanskih mladića iz Brčkog i Orašja. Lopta kojom je odigrana ta inauguralna utakmica i danas je čuvana u Županji te predstavlja značajan fudbalski artifakt.
Ekipa iz kafane
Prvu fudbalsku loptu u Kraljevinu Srbiju donio je Hugo Buli 1896. godine nakon što se vratio sa studija trgovine u Berlinu. Tri godine kasnije, zajedno sa Čehom Gustavom Fajferom, predavačem gimnastike u Prvoj beogradskoj gimnaziji, a uz podršku Andreja Nikolića, tadašnjeg ministra spoljnih poslova, Buli osniva Prvo srpsko društvo za loptanje nogom u tada popularnoj Trgovačkoj kafani, ujedno osnivajući fudbalsku sekciju pri gimnastičkom društvu Soko.
Prvi predsjednik rečenog društva bio je Feti Bej, turski poslanik u Beogradu, dok je potpredsjednik bio eminentni beogradski advokat, Mihailo Živanović, koji je svresvrdno pomagao organizaciju prvog fudbalskog meča u Srbiji, odigranog, kako kazuje predanje, 23. maja 1899. na novoizgrađenom terenu na Topčideru između dva tima sastavljena od članova toga društva. Prva moderna fudbalska pravila u Srbiji ugledala su svjetlo dana šest godina kasnije. Objavio ih je Anastas Sr. Hristodulo.
Zajedno sa Čehom Gustavom Fajferom, predavačem gimnastike u Prvoj beogradskoj gimnaziji, a uz podršku Andreja Nikolića, tadašnjeg ministra spoljnih poslova, Buli osniva Prvo srpsko društvo za loptanje nogom u tada popularnoj Trgovačkoj kafani, ujedno osnivajući fudbalsku sekciju pri gimnastičkom društvu Soko.
Dakle, kao što možemo vidjeti, počeci modernog fudbala na našim prostorima mahom su plod sporadičnog i anegdotskog angažmana malobrojnih i uglavnom zaboravljenih entuzijasta koji su posve slučajno i uvijek nezavisno jedni od drugih, uslijed posrednog ili neposrednog dodira sa inostranstvom, upoznavali svoju bližu okolinu s jednom novom fiskulturnom aktivnošću koja nije zahtijevala kompleksnu opremu i prostore te je u sebi nosila ezoteričnost o kojoj sam pisao u prvom dijelu feljtona kojeg upravo čitate – aktivnost koja je takođe u tom času bila tek običan oblik pučke razonode bez političkih i identitarnih konotacija. No, stvari će se ubrzo promijeniti.
Fudbal i Proljeće naroda
Da bismo, naime, razumijeli razvoj fudbalske igre na južnoslovenskim prostorima i njenu inherentnu političnost potrebno je razumijeti devetnaestovjekovne, nacionalromantičarske procese na slovenskom jugu, a najprije u slovenskim zemljama Austrougarske monarhije. Nastupanjem Revolucije iz 1848-49., poznatije kao Proljeće naroda, kada se niz nacionalnih i društvenih pokreta i nemira rasplamsao duž centralne i južne Evrope, slovenske zemlje u Dvojnoj monarhiji doživjele su revolucionarni zanos koji je označavao oživotvorenje nastupajućeg narodnog preporoda. Tada su revolucionarna gibanja zahvatila, uz sjeverne talijanske pokrajine, Austriju, Ugarsku, Češku, Slovačku, Transilvaniju i Hrvatsku, a njihovo osnovno obilježje u tim zemljama bilo je, uz želje za društvenim promjenama i liberalizacijom, snažni nacionalni zahtjevi pojedinih naroda uključujući one slovenske. U kontekstu fudbala, posebnu pažnju moramo posvetiti Češkom narodnom preporodu.
Naime, revolucionarna previranja u Pragu te 1848. godine proizašla su iz procesa vođenih i u drugim vodećim austrijskim i njemačkim gradovima. Habsburška vlast suočavala se sa rastućim otporom u glavnom gradu Bohemije cijelo desetljeće koje je prethodilo revoluciji, no do ustanka je došlo tek kada su u Prag dospjele vijesti o nemirima u drugim pokrajinama monarhije. Posljedično tome formirano je Nacionalno vijeće kojim su zajedno rukovodili manjinski Nijemci i većinski Česi.
Međutim, bohemijski Nijemci zalagali su se za formiranje Velike Njemačke koja bi uključivala one teritorije carstva naseljene germanofonima te su ubrzo napustili Nacionalno vijeće, time najavaljujući predstojeći češko-njemački sukob koji će u različitim pojavnim oblicima tinjati sve do druge polovice dvadesetog vijeka. Ključna ličnost ove epohe bio je František Palacky, vodeći češki političar i znameniti historičar kojem će češki narod darovati epitet Oca nacije.
On je, naime, predlagao Austroslavizam kao okvir za češki nacionalni pokret, zalagajući se za očuvanje Habsburške monarhije kao tampon zone koja bi osujetila njemački i ruski ekspanzionizam. Palacky je takođe predlagao federalizaciju carstva na etnografskim osnovama kako bi se, s jedne strane, bohemijski Nijemci i Austrijanci našli u zajedničkoj federalnoj jedinici, dok bi s druge strane Česi i Slovaci zavrijedili sopstvenu, politički omeđenu teritoriju.
Uz to, Palacky se zalagao za širi politički savez slovenskih naroda koji su zajedno činili demografsku većinu carstva, kako bi mogli zajednički braniti svoje kolektivne interese u Beču. U junu 1848. godine češki prvaci sazvali su Prvi sveslovenski kongres koji će se održati u Pragu s ciljem konsolidacije svih austrijskih Slovena – Čeha, Slovaka, Poljaka, Rutena, Slovenaca, Hrvata i Srba. Iako je Revolucija iz 1848-49. ugušena u krvi, rečeni kongres je po prvi puta, formalizujući političke zahtjeve austrijskih Slovena, promovisao razbuktale nacionalne ideale koji su u narodu gorjeli još od Bečkog kongresa, a koje će glasno artikulisati Panslavizam – pokret iz čije utrobe će iskrsnuti i onaj drugi, Ilirski, kao sastavni dio Hrvatskog narodnog preporoda, a koji će metamorfozom, šezdeset godina kasnije, doživjeti preobraženje u jugoslovenstvo. Sve rečeno ogledalo se i kroz fudbala, no vratimo se Českom narodnom preporodu.
Soko – U zdravom telu zdrav duh
Historičar umjetnosti i pasionirani zaljubljenik u fiskulturu, Miroslav Tyrš (rođen: Friedrich Emanuel Tirsch), zajedno sa poduzetnikom, Jindrich Fugnerom, 1862. godine u Pragu, osnovao je Sokolski gimnastički sistem pod geslom Mens sana in corpore sano – u zdravom tijelu zdrav duh. Odgojen pod okriljem nacionalromantičarskog resentimana i sa nostalgičnim odnosom prema neuspjeloj Revoluciji iz 1848-49.,
Prva sokolska organizacija propisala je niz tjelesnih vježbi, uključujući mačevanje, dizanje utega i marširanje, uporedo razvijajući novu fiskulturnu terminologiju na češkom jeziku koja je lako prevodiva na srodne slovenske jezike
Tyrš – inače etnički Nijemac, posvetio se češkom nacionalnom pokretu, slavizirajući svoje ime i prezime. Njegov gimnastički sistem, iako oficijelno nepolitička institucija, imao je značajnu ulogu u razvoju českog nacionalnog pokreta te se ubrzo proširio na ostale slovenske zemlje – susjedne slovačke krajeve, Poljsku, Srbiju, Bugarsku, Rusko Carstvo i južnoslovenske zemlje u sastavu Austrougarske, imajući ulogu svojevrsne prethodnice izviđačkih društava širom sveslovenskog dominiona.
Prva sokolska organizacija propisala je niz tjelesnih vježbi, uključujući mačevanje, dizanje utega i marširanje, uporedo razvijajući novu fiskulturnu terminologiju na češkom jeziku koja je lako prevodiva na srodne slovenske jezike. Prvo udruženje takođe je razvilo sokolsku uniformu koja je predstavljala simbolizmom utkan mélange raznih slovenskih i revolucionarnih utjecaja: smeđe ruske pantalone, poljski revolucionarni prsluk, crnogorska kapa i crvena Garibaldijeva košulja, dok je zastavu organizacije osmislila i izradila književnica i važna pripadnica literarnog pokreta Majovci, Karolina Svetla, u sadejstvu sa slikarom, Josefom Manesom.
Već tokom prve godine postojanja, sokoloski sistem proširio se na Moravsku i na slovenačke zemlje, okupljajući uglavnom studente i inteligenciju, no kako je vrijeme odmicalo, sve je više uspjevao mobilizovati radništvo. 1882. godine organizovan je prvi sokolski slet – masovni gimnastički festival, koji je postao najupečatljivija tradicija sokolskog sistema te značajan sveslovenski ritual s ciljem širenja ideja Panslavizma.
Sletovi, pored gimnastičkog performansa, takođe su podrazumijevali ceremonijalne dočeke na željezničkim stanicama, masovne ulične povorke, pozorišne predstave, javne tribine i koncerte otvorene za sve članove. Pet godina nakon inauguralnog sokolskog sleta u Pragu i nakon dvadesetgodišnjeg spletkarenja i onemogućavanja, hapsburške vlasti dopustile su osnivanje Saveza sokolskih klubova, koji je centralizovao sve klubove čeških krajeva te poslao trenere i organizatore širom ostalih slovenskih zemalja – od Krakova i Ljubljane, preko Zagreba i Sarajeva, pa do Beograda, Sofije i Moskve.
Nije, dakle, slučajno, što su splitski Hajduk 13. februara 1911. godine osnovali upravo praški studenti iz Dalmacije, Fabijan Kaliterna, Vjekoslav Ivanišević, Lucijan Stella i Ivan Štakić, kao što odabrano ime Hajduk nije bila slučajnost
Sljedeća dva desetljeća tekla su u znaku širenja sportskog ethosa i viziju slovenskog kulturnog i političkog jedinstva oličenog u liku Sokola, što je kulminiralo najprije 1907. godine kada je u Pragu osnovana Federacija slovenskih sokola, kao krovna međunarodna organizacija, u koju su učlanjeni svi nacionalni i pokrajinski savezi slovenskih zemalja, da bi pet godina kasnije Prag bio domaćin Prvog sveslovenskog sleta na kojem je učestvovalo preko trideset hiljada članova sokolskih klubova iz svih slovenskih zemalja. Sportski ethos kojeg je sokolski gimnastički sistem etablirao, ugrađujući u njega inherentnu političnost i identitarnost kao projekciju nacionalromantičarskih težnji slovenskih naroda, osnovni je aksiom inicijalnog razvoja fudbala na južnoslovenskim prostorima te se sukladno fudbal na ovim prostorima nipošto ne smije posmatrati izvan toga konteksta.
Hajduk, Slavija, HAŠK…
Prvi fudbalski kolektivi na prostorima bivše Jugoslavije, poput onog kojeg je osnovao ranije pomenuti Hugo Buli daleke 1899. godine u Trgovačkoj kafani, nastajali su kao sekcije sokolskih klubova, dok su oči osnivača onih fudbalskih klubova koji su nastajali početkom dvadesetog vijeka od reda bile uperene ka Pragu. Nije, dakle, slučajno, što su splitski Hajduk 13. februara 1911. godine osnovali upravo praški studenti iz Dalmacije, Fabijan Kaliterna, Vjekoslav Ivanišević, Lucijan Stella i Ivan Štakić, kao što odabrano ime Hajduk nije bila slučajnost. Takođe nije slučajno što se Srednjoškolski sportski klub (SSK) iz Sarajeva, čiji su osnivači bili tuzlanski gimnazijalci Feodor Lukač i Emil Najšul, „ugledao na svjetionik koji jeste praška Slavija“ – kako stoji u autobiografiji Feodora Lukača. Uzgred rečeno, treba podsjetiti da se SSK 1921. godine preimenovao u Slavija.
Formiranjem prvih fudbalskih klubova u južnoslovenskim zemljama Austrougarske monarhije, nastupilo je i prvo pučko umrežavanje različitih zavičajnih mikrokozmosa kroz susrete klubova iz često, u to vrijeme, nepovezanih krajeva. Rečeni trend bio je plod velike želje južnoslovenskih fudbalskih kolektiva, kao odraza tadašnjih intelektualnih procesa, a neovisno od etničkog predznaka, za međusobnim posjećivanjem i takmičenjem te zajedničkim širenjem narodnog jedinstva.
Naime (iz današnje perspektive ovo možda zvuči neverovatno, prim.ur.), još 1911. godine Boračko-loptaško društvo “Srpski mač”, nastupajući pod imenom Kraljevina Jugoslavija, gostovalo je u Zagrebu gdje je oduševljeno dočekano od strane više desetina hiljada gledalaca koji su ga pozdravili povicima „Jugoslavija, Jugoslavija“, odigravši dvije utakmice protiv HAŠK-a.
Tako je naprimjer SSK iz Sarajeva, čiji su igrači i rukovodioci od reda bili đaci Prve sarajevske gimnazije, u goste pozvao zagrebački HAŠK – klub kojeg je 1903. godine osnovala grupa studenata Zagrebačkog sveučilišta, na čelu sa Augustom Adamom i Dragutinom Albrechtom, kao vid otpora protiv mađarizacije hrvatskog življa u Kraljevini Hrvatske i Slavonije.
Neočekivana pobjeda sarajevskih đaka potaknula je rukovodstvo Hajduka da pozove SSK u Split, gdje je Srednjoškolski sportski klub, putujući trećom voznom klasom do Metkovića, a zatim brodom do Splita, predstavljen kao Nogometni klub Osman. A razlog? Izrađivači promotivnih plakata kojim je grad podno Marjana bio oblijepljen uoči susreta, naime, nisu znali kako se gostujuća ekipa uopšte zove, znajući jedino da ona dolazi iz našeg Sarajeva.
No, valja reći da prijateljski susreti te vrste nisu jedino upriličeni između južnoslovenskih ekipa s prostora Habsburške monarhije.
Naime (iz današnje perspektive ovo možda zvuči neverovatno, prim.ur.), još 1911. godine Boračko-loptaško društvo “Srpski mač”, nastupajući pod imenom Kraljevina Jugoslavija, gostovalo je u Zagrebu gdje je oduševljeno dočekano od strane više desetina hiljada gledalaca koji su ga pozdravili povicima „Jugoslavija, Jugoslavija“, odigravši dvije utakmice protiv HAŠK-a.
Dakle, kao što se vidi iz navedenih primjera, razvoj fudbala na slovenskom jugu, kao uvriježeni i inherentno politički oblik pučke kulture, umnogome je odražavao nacionalromantičarske težnje za narodnim zbližavanjem, ako ne već potpunim ujedinjenjem, iako je gotovo uvijek uporedo manifestovao etnopartikularističke motive izražene kroz etnička obilježja fudbalskih kolektiva. Ono što će biti Jugoslavija, rođeno je na fudbalskim igralištima. A onda je došao Veliki rat.
Piše: Denis Švrakić