DENIS ŠVRAKIĆ: Bošnjački opsadni mentalitet

Carstvo nebesko ili božje kraljevstvo jedna je od osnovnih tema novozavjetnog propovijedanja i hrišćanske teologije uopšte. Oba izraza se u Svetom pismu pominju preko stotinu puta i gotovo se uvijek izražavaju parabolom, čemu najprije svjedoči jevanđelje po Mateju gdje se prvi puta pominje Carstvo nebesko te kasnija jevanđelja po Marku i Luki u kojima se upotrebljava izraz kraljevstvo božje.

Nesrećni Srbi

Kraljevstvo božje tema je i prve Hristosove propovijedi koja kazuje da je Nazarećanina bog poslao kako bi sužnjima proglasio oslobođenje, a u propovijedi na Gori, Hristos upućuje blaženstva siromašnima, gladnima, žednima, progonjenima i potlačenima kazavši da je njihovo carstvo nebesko. Hermeneutika nam daruje razne interpretacije ove biblijske teme – od eshatoloških i gnostičkih, pa sve do filozofsko-humanističkih, no u svim rečenim interpretacijama ona zauzima centralnu poziciju hrišćanske teologije.

Međutim, srpsko pravoslavlje, uslijed traumatičnog iskustva osmanskih osvajanja, transpozicijom je preobratilo ovu teme u književno-terapijsko sredstvo oličeno u literarnom konceptu nebeske Srbije. Naime, centralni junak kosovskog ciklusa epskih pjesama koje su umnogome, predstavljajući simbiozu narodnih predanja i crkvenih propovijedi, kroz više vjekova organski izrodile kosovski mit, jeste Knez Lazar, koji po literarnom predanju žrtvuje svoje zemaljsko carstvo zarad carstva nebeskog.

Valja reći da iznad navedenim primjerima nipošto ne tvrdim da među bošnjačkim elitama i plebsom nije bilo ekstremista, ekstremnih ideologija i kojekakvih, anticivilizacijskih aspiracija i lutanja – bilo ih je prije, a bome ih ima i danas, već tvrdim da je osnovna odlika bošnjačkog, odnosno bosanskomuslimanskog odnosa prema identitarnim pitanjima i pitanjima državnosti, historijski posmatrano i kao odraz opšteg kulturnog modela te objektivno zakašnjelog ulaska u političku modernu, uglavnom bila stroga lojalnost ili pak nezainteresovanost kao najprije indikator straha od svake promjene i bojazni da vam neko, nekada ne pokuca na vrata i izrekne ultimatum da se „vratite veri pradedovskoj“

Miloš Obilić uzet je kao uzor svetog ratnika koji u borbi sa inovjernikom postaje stanovnik carstva nebeskog. Nasuprot njih, Vuk Branković predstavljen je kao izdajnik zemaljske i nebeske Srbije, odnosno carstva nebeskog.

Dakle, riječ je o potpunoj transpoziciji novozavjetnih narativnih motiva u kojoj lik Kneza Lazara zavrijeđuje sve osnovne atribute Hristosove, a Vuk Branković biva reinkarniran kao Juda. Ova transponovana i adaptirana biblijska tema vjekovima je služila kao književno-terapijsko sredstvo i imala je prevashodno slobodarsku pouku i religijsko-propovijednu funkciju: Oj stado, patiš na zemlji surovoj, to jeste u zemaljskoj Srbiji, no budi spokojan jer te u carstvu božjem, to jeste u nebeskoj Srbiji čeka mir božji.

U svojoj besjedi “Kuda ideš, Srbijo?”, jedan od vodećih srpskih teologa moderne i teoretičar svetosavskog usmjerenja unutar srpske teološke misli, otac Justin Popović 1966. godine predmetnu transpoziciju na sljedeći način iskazuje: „Danas sam Gospod grli Svetoga Savu, najvećeg i nasvetijeg Srbina, najljupkije i najmilije srpsko dete Rastka! A on kleči i plače. Plače nad nesrećnim srpskim rodom, plače nad zemaljskom Srbijom. Sva Nebeska Srbija slavi Svetitelja Savu, a vi nesrećni Srbi sve ste njegovo zaboravili na zemlji.“

Dakle, semantika citirane besjede jasno ukazuje na gotovo evangelistički pristup eshatologiji i zagrobnom životu u kontekstu modernističkog, postdevetnaestovjekovnog etnofiletizma, pa makar riječ bila o figurativnoj retorici.

Ono što je odista zanimljivo sa stanovištva sociologije religije i religijske antropologije jeste ona fenomenologija koja je dovela do toga da transpozicija postane običajno relevantnija od originalnog, biblijskog teksta. Sve ovo pišem kako bih otvorio ključnu temu koja predstavlja povod za ovu bilješku.

Naime, kao što je prethodno rečeno, lik Vuka Brankovića literarno je osmišljen kao transpozicija biblijskog Jude, da bi u prenesenom značenju i po automatizmu svi Južni Sloveni koji su konvertirali na islam doživjeli stigmatizaciju na istovjetan način na koji su u zapadnom hrišćanstvu vjekovima stigmatizovani pripadnici Judinog naroda – Jevreji.

“Turčin” kao balkanski Jevrejin

Kao što je zapadna crkva Jevrejima nametnula nepravedan kolektivni grijeh zbog Judine navodne izdaje, potpuno ignorišući činjenicu da je i sam Hristos bio Jevrejin, što je naposljetku proizvelo i Holokaust, tako je i južnoslovenskim muslimanima u širem, a Bošnjacima u užem smislu nepravedno nametnut takozvani “turski grijeh”.

Otud nepostojanje tradicije antisemitizma u srpskom pravoslavlju i njezinoj crkvi sve do dvadesetog vijeka, za razliku od, naprimjer, ruske crkve u kojoj je on vjekovima bujao. Takav, teologijom pravdan, animozitetni pristup balkanskim muslimanima u širem, a Bošnjacima u užem smislu, nadilazeći kolonijalne i postkolonijalne binarne modele, suštinski ne predstavlja srpskopravoslavnu posebnost utoliko što je agresivna ideja Antemurale Christianitasa ili predziđa hrišćanstva prisutna kod svih hrišćanskih naroda Balkana i srednje Evrope još od prvih osmanskih osvajanja.

Razumijevanje bošnjačkog iskustva na ovim prostorima, uz sve njegove kompleksnosti, sva njegova kolektivna strijemljenja, strahove, zablude te proturječnosti i mimikrije zahtjeva da se najprije otvorenog srca i zbilja dobronamjerno pokuša razumijeti traumatična pozicija najzapadnijeg, autohtonog muslimanskog naroda Evrope – naroda koji naseljava ove prostore otkad ih naseljavaju i narodi koji ga okružuju, a čiji kolektivni um prepoznaje da ga okruženje nepravedno, ahistorično i zlurado karakteriše kao uljeza te ga smatra, kako je proklamovao Stevan Moljević, “azijskim recidivom u srcu hrišćanske Evrope” – ili pak, zboga svoga maloga broja, beznačajnim ostatkom ostataka negdašnje velike konfesionalne zajednice koja je u nekoliko talasa tokom 19. i 20. vijeka sistematski i masovno protjerivana sa svojih ognjišta, uz prećutno odobravanje evropskih centara moći.

Naime, kao što je prethodno rečeno, lik Vuka Brankovića literarno je osmišljen kao transpozicija biblijskog Jude, da bi u prenesenom značenju i po automatizmu svi Južni Sloveni koji su konvertirali na islam doživjeli stigmatizaciju na istovjetan način na koji su u zapadnom hrišćanstvu vjekovima stigmatizovani pripadnici Judinog naroda – Jevreji

Takva kolektivna sudbina inherentno je razvila opsadni mentalitet koji se, ili, manifestuje mimikrijom, podilaženjem i nesvjesnim autošovinizmom najiskonskijeg tipa ili hermetičkom zatvorenošću i anahronizmom, proizvodnjom kolektivne histerije i baštinjenjem groteskno prenaglašenog viktimološkog narativa po kojem „smo mi uvijek bezgriješni“.

Taj uplašeni i introspektivni identitet može se najbolje razumijeti kada se ratovi iz devedesetih pokušaju sagledati iz jednog novog ugla. Naime, gotovo sve etnonacionalne zajednice na prostoru bivše Jugoslavije koje su imale značajan broj pripadnika izvan svojih matica oružano su djelovale i van svojih matica. Nakon što su se kosovski Albanci 1998. i 1999. godine digli na oružje, ubrzo su isto učinili i Albanci u Makedoniji, pokušavajući oružanim putem ostvariti političku autonomiju ili se pak potpuno odvojiti i prisjediniti Albaniji.

Bošnjaci, jedini narod bez “paradržave”

Čitaoci možda zaključe kako potonji primjer obara premisu ovog teksta budući da su Kosovari i makedonski Albanci pretežno islamske vjeroispovijesti, no mora se imati na umu da oni, za razliku od Bošnjaka-muslimana, imaju svoju maticu, odnosno nacionalnu državu – Albaniju, koja u njima stvara osjećaj sigurnosti.

Takođe, nakon što je Hrvatska otpočela pripreme za odcijepljenje od Jugoslavije promjenom republičkog ustava 1990. godine, hrvatski Srbi su najprije proglasili Srpske autonomne oblasti, a zatim i Republiku Srpsku Krajinu, međunarodno nepriznatu paradržavu koja je postojala do 1995. godine.

Isto je učinjeno i u Bosni i Hercegovini, no ono što je zanimljivo jeste da su bosanskohercegovački Hrvati, kao najmalobrojniji BH. konstitutivni narod, takođe osnovali svoju paradržavu, HR Herceg-Bosnu, pod tutorstvom zvaničnog Zagreba koji se istovremeno razračunavao sa onom prvom, srpskom paradržavom na sopstvenoj teritoriji.

Jedini izuzetak u tim nasilnim i ahistoričnim pokušajima prekrajanja granica i stvaranja novih monoetničkih, nacionalnih paradržavica na ruinama avnojevske Jugoslavije bio je bošnjački, budući da je bošnjačka nacionalna zajednica predstavljala značajnu nacionalnu zajednicu u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji.

Ni u jednoj od te tri zemlje nije postojao bilo kakav bošnjački autonomistički ili iredentistički pokret koji bi oružjem pokušao stvoriti neku bošnjačko-muslimansku paradržavnu tvorevinu ili eventualno oformiti naoružane, seoske straže u vremenu opšteg ludila i ratne psihoze. Slična situacija je bila i za vrijeme monarhističke Jugoslavije.

Naime, dok je zeleni kadar operisao po slavonskim i zagorskim šumama, zelenaški pokret dizao Božićni ustanak u Crnoj Gori, ustaški pokret sprovodio Velebitski ustanak i vršio političke atentate uključujući onaj na kralja Aleksandra Karađorđevića, Mačekove straže uspostavljale infrastrukturu buduće Endehazije, folksdojčerski i mađarski prvaci uspostavljali paralelne državne institucije, a VMRO vodio klasični gerilski rat protiv žandermerije i vojske u Makedoniji, bosanskomuslimanskog pandana nije bilo.

Takva kolektivna sudbina inherentno je razvila opsadni mentalitet koji se, ili, manifestuje mimikrijom, podilaženjem i nesvjesnim autošovinizmom najiskonskijeg tipa ili hermetičkom zatvorenošću i anahronizmom, proizvodnjom kolektivne histerije i baštinjenjem groteskno prenaglašenog viktimološkog narativa po kojem „smo mi uvijek bezgriješni“

Takođe, za vrijeme socijalističke Jugoslavije, kada je takozvana ekstremna neprijateljska emigracija aktivno djelovala i propagandno i oružano protiv režima i države, ona se isključivo dijelila na četničku, ustašku i albansku (Balisti).

Islamističko-fundamentalističke ili ma kakve bosanskomuslimanske, ekstremne neprijateljske emigracije naprosto nije bilo iako je, istina, postojao određeni broj bosanskih muslimana u ustaškoj emigraciji, no oni su svi, poimenično djelovali sa pozicija političkog hrvatstva. S druge strane, milionska bosanskomuslimanska dijaspora u Republici Turskoj historijski je oduvijek bila prijateljski nastrojena prema obje Jugoslavije. Naime, jugoslovensko ujedinjenje omogućavalo je svim južnoslovenskim muslimanima život u istoj državi, a da uslijed stvaranja nove integralne jugoslovenske nacije ili pak nadnacionalne jugoslovenske zajednice, uz vjersko-prosvjetnu autonomiju, prestanu biti oni Drugi.

Dakle, neosporivo pozitivan odnos bošnjačkog puka prema socijalističkoj Jugoslaviji, a bespogovorno lojalan odnos prema monarhističkoj oslikavao je potrebu toga naroda da se zaštiti sintagom „od danas smo svi Jugosloveni“.

Odbrambena sintagma

Ta sintagma je odbrambena. Valja reći da iznad navedenim primjerima nipošto ne tvrdim da među bošnjačkim elitama i plebsom nije bilo ekstremista, ekstremnih ideologija i kojekakvih, anticivilizacijskih aspiracija i lutanja – bilo ih je prije, a bome ih ima i danas, već tvrdim da je osnovna odlika bošnjačkog, odnosno bosanskomuslimanskog odnosa prema identitarnim pitanjima i pitanjima državnosti, historijski posmatrano i kao odraz opšteg kulturnog modela te objektivno zakašnjelog ulaska u političku modernu, uglavnom bila stroga lojalnost ili pak nezainteresovanost kao najprije indikator straha od svake promjene i bojazni da vam neko, nekada ne pokuca na vrata i izrekne ultimatum da se „vratite veri pradedovskoj“ ili pak budete protjerani u Anadoliju jer ste kao muslimani u većinski hrišćanskoj zemlji i na gotovo stoprocentno hrišćanskom kontinentu, okruženi narodima čija su slobodarska strijemljenja za vrijeme osmanske okupacije zakoračenjem u političku modernu metamorfozom pretočena u kultur rasistički pristup prema vama – bio taj strah opravdan ili ne, a u velikoj mjeri se pokazao kao opravdan.

Naime, dok je zeleni kadar operisao po slavonskim i zagorskim šumama, zelenaški pokret dizao Božićni ustanak u Crnoj Gori, ustaški pokret sprovodio Velebitski ustanak i vršio političke atentate uključujući onaj na kralja Aleksandra Karađorđevića, Mačekove straže uspostavljale infrastrukturu buduće Endehazije, folksdojčerski i mađarski prvaci uspostavljali paralelne državne institucije, a VMRO vodio klasični gerilski rat protiv žandermerije i vojske u Makedoniji, bosanskomuslimanskog pandana nije bilo

Rečeni kultur rasistički obrasci, kao sastavni dio širih, svejugoslovenskih i evropskih kulturnih modela, a i u njihovom bosanskomuslimanskom, autošovinističkom obličju, mogu se prepoznati na polju pučke kulture.

Od narodnih izreka poput one koja opisuje indiferentnost, a glasi: „prolazi kao pored turskog groblja“, pa do podtekstualnog i metatekstualnoga sadržaja vica kao takvog. Naime, tradicija usmenog pripovijedanja vica na srpskohrvatskom jezičkom prostoru bavi se kolektivnim predrasudama – Crnogorci su lijeni, Bosanci su glupi, Piroćanci su škrti, Slovenci su impotentni i tako dalje. Međutim, jedino vicevi o Bosancima sadrže subjekt koji je imenovan ličnim imenom. On je uvijek Mujo, Haso ili Suljo u muškom rodu ili pak Fata u ženskom.

Dakle, on je uvijek i isključivo Bošnjak-musliman, kao da nemuslimana u Bosni nema, a sve sa ciljem naslikavanja jedne izopačene i kultur rasističke slike svijeta. Takav oblik didaktičke pripovijedne tradicije koja u svojoj srži nosi civilizacijske stereotipe i predrasude orijentalističke provenijencije, perpetuira literarni arhetip „surovog ali dobroćudnog divljaka“, koji uvijek personifikuje onog kolektivnog Drugog, tj. muslimana, nasuprot „prosvijećenog Evropljanina“ koji, tom logikom, implicitno označava pripovijedača, tj. južnoslovenskog nemuslimana na isti onaj način na koji to čini Robinson Crusoe ili poneki primjer takozvanog blackface-a.

Riječ je o dehumanizaciji. Rezultat iznesenih i njima sličnih primjera, kojih ima pregršt, jeste gotovo patološki oblik kolektivne introverzije i rađanja suptilne, nesvjesne samomržnje u bošnjačkom čovjeku, koja se zatim manifestuje kroz samoodbrambeni i vrlo često autodestruktivni oblik autoironiziranja i samoizrugivanja, jer logika glasi: Kada sami sebe ismijavate, prividno niste u submisivnom položaju i imate ličnu suverenost, a kada prepustite drugima da vas ismijavaju, degradirani ste u objekt, a time i spušteni u submisivnu poziciju – i kao pojedinac i kao kolektivitet.

Takav pristup, dalje, takođe rađa raznolike nuspojave od kojih valja istači onu najslikovitiju, a to je odnos prema tradicionalnim, orijentalnim imenima koji predstavlja bizaran predmet unutarbošnjačkog, autošovinističkog ismijavanja.

Strah od prepuštenosti hrišćanskoj Evropi

Takva konstelacija unutarbošnjačko-muslimanskih kulturnih i identitarnih odnosa, nastalih na temeljima straha i osjećaja prepuštenosti hrišćanskoj Evropi na milost i nemilost, a potpomognut hroničnim nedostatkom valjanih narodnih predvodnika, omogućila je reakcionarno i agresivno uskrsnuće konzervativnih, društveno arhaičnih i nadasve mračnih elita koje su, fingirajući ulogu moderne buržoazije, preuzeli politički i intelektualni establišment.

Takav oblik didaktičke pripovijedne tradicije koja u svojoj srži nosi civilizacijske stereotipe i predrasude orijentalističke provenijencije, perpetuira literarni arhetip „surovog ali dobroćudnog divljaka“, koji uvijek personifikuje onog kolektivnog Drugog, tj. muslimana, nasuprot „prosvijećenog Evropljanina“ koji, tom logikom, implicitno označava pripovijedača, tj. južnoslovenskog nemuslimana na isti onaj način na koji to čini Robinson Crusoe ili poneki primjer takozvanog blackface-a

Rečene elite, objedinjujući načelno građansku, a suštinski protofeudalnu klasu i kler, odnosno ulemu, posljednjih stotinu pedeset godina vode se nazadnjačkim i najčešće anticivilizacijskim ideološkim obrascima. Iza fatalističkog pristupa u predvođenju društva i države, koja se razumijeva esencijalistički, odnosno ne kao upravni aparat koji počiva na slobodi pojedinca već kao nešto što počiva na nekom metaindividualnom načelu koje trascendira sve volje, rečene elite kriju svoje prizemne, sitnošićardžijske interese.

Zarad tih interesa, one su spremne trgovati sa crnim vragom, manipulišući sa svim prethodno obrazloženim strahovima, kako bi uspješno održavale svoj feud. Takva dvovjekovna zbilja, uz djelemičmi izuzetak socijalističke Jugoslavije, neovisno od epohe, predstavlja omču oko vrata bošnjačkog naroda i onemogućava njegovu potpunu emancipaciju.

Ipak, naglo ću zaključiti ovu bilješku jednim retoričkim pitanjem koje upućujem čitaocima: A kada ste zadnji put upoznali nekoga ko se zove ili odaziva na Mujo? Ako pak odgovor na postavljeno retoričko pitanje ne izazove pijetet u čitaocu, pitam se hoćemo li se ikada međusobno razumijeti. Ovu bilješku pišem u nadi da hoćemo.

Izvor: Preokret Foto: Avaz.ba