Razgovarali smo sa Vladanom Vuklišem, istoričarem iz Banjaluke, inače zaposlenom u Arhivu Republike Srpske, o aktuelnim, najčešće spornim temama o Drugom svjetskom ratu na području okupirane Jugoslavije, i o našem odnosu prema njima. Vukliš pripada novoj školi mlađih istoričara koji preispituju danas svepristune revizionističke narative.
Poštovani gospodine Vukliš, između ostalog, vi istražujete Bosansku Krajinu i Banjaluku u vrijeme Drugog svjetskog rata. To je naročito zanimljivo zbog planova ustaške vlasti o Banjaluci kao budućoj prijestolnici države… no ono što je uvijek najinteresantnije jeste držanje običnih ljudi prema njemačkoj, italijanskoj i ustaškoj okupaciji. Pomoću kojih institucija se ustaška vlast uspjela konsolidovati u Bosanskoj Krajini?
Ukratko, strahovladom, nasiljem i pljačkom pod okriljem okupacije.
Prva i osnovna stvar koju bi trebalo razumjeti je nemogućnost formiranja ustaške vlasti bez okupacije od strane sila Osovine, dakle Italije i Njemačke. Te dvije države, koje su okupirale Jugoslaviju, uspostavile su sistem okupacionih uprava, među kojima je posebnu ulogu dobila Nezavisna Država Hrvatska (NDH). Van takvog jednog nenormalnog konteksta kao što je okupacija zemlje, stvaranje tvorevine kao što je NDH bilo bi nemoguće. Ustaški pokret, koji je doveden na čelo te države, na predratnoj jugoslovenskoj političkoj sceni bio je marginalna pojava.
Ovaj pokret je u ključnim godinama njegovog razvoja sponzorisan i podržavan od strane Musolinijeve fašističke Italije i Hortijeve Mađarske, država neprijateljski raspoloženih prema Jugoslaviji, a zatim iskorišten u trenutku njene okupacije i komadanja.
To naravno ne znači da je hrvatski nacionalizam kao takav bio marginalan, naprotiv. On je bio sastavni dio političkog opštenja i usmjerenja najjače stranke u Hrvata, Hrvatske seljačke stranke (HSS) pod Mačekom. Prisustvo hrvatskog nacionalizma u narodnim redovima svakako je iskorišteno kao početni faktor u pasivnom mirenju sa stvaranjem NDH. Ovaj faktor je kombinovan sa katoličkom klerikalnom političkom akcijom koja je aktivno, oružjem, učestvovala u njenom formiranju.
Ipak, mačekovski nacionalizam, čije su predratne pretenzije bile, uslovno rečeno, zadovoljene stvaranjem jedinstvene Banovine Hrvatske u sklopu Kraljevine Jugoslavije u jesen 1939. godine, nije bio nalik agresivnim frankovsko-pravaškim tendencijama iz kojih se rodio ustaški pokret. Da jeste, Maček ne bi duži niz godina bio u političkom savezu sa srpskim opozicionim strankama kao što su zemljoradnici, prečanski samostalci i srbijanski demokrati, niti bi radio na sporazumnom rješavanju spora između Beograda i Zagreba.
Što se tiče ustaškog pokreta i države, oni nikada nisu imali masovnu bazu. Priča o plebiscitarnoj podršci među hrvatskim narodom nema nikakvu osnovu u činjenicama. Pozivanje na prizore tobož masovnog oduševljenja ravno je nasjedanju tadašnjoj ustaškoj propagandi.
U najboljem slučaju, možemo govoriti o pasivnoj saglasnosti koja vrlo brzo prelazi u rastuće nezadovoljstvo, a koje stoji nasuprot vjernoj podršci manjeg dijela hrvatskog korpusa, koji se na ovaj ili onaj način okoristio novim okolnostima. Ispravno je pitanje, onda, kako, ili kako kažete, pomoću kojih institucija NDH biva konsolidovana.
Uzmimo Banjaluku i Krajinu kao primjer. Na ovom području, predratnih zakletih ustaša bilo je nešto preko jedne stotine, pod stožernikom Viktorom Gutićem, banjalučkim advokatom. Ova organizacija povezala se sa prohvatskim dijelom Mladih muslimana oko Hilmije Bešlagića i katoličkim “križarima” oko Feliksa Neđelskog, a uspjela se infiltrirati u žandarmerijski puk, kao i u paravojnu formaciju HSS-a “građanska zaštita”.
U uslovima kapitulacije i odsustva oružanog otpora, ova koalicija, privremeno pomognuta lokalnim ljotićevcima, preuzima vlast i dočekuje njemačke jedinice. Za konsolidaciju ključno je pokretanje mehanizma nasilja. To je jedan radikalni prolom kroz nenormalne okolnosti, kojim se otvaraju koncentrični krugovi nasilja. Prvi krug opasan je u najužem gradskom jezgru i u većim krajiškim čaršijama, napadom na imovinu najimućnijih Srba i Jevreja. Tako se učvršćuje baza novog režima. On za sebe veže lumpenproleterski ološ koji u novim uslovima vidi do tada nemoguću priliku za sticanje materijalnog bogatstva, ličnog naoružanja i nasilničkog autoriteta odjevenog u uniformu.
Uz stalnu mogućnost pljačke i sadističkog iživljavanja, ovakvi ljudi, do tada marginalne i malobrojne ličnosti, postaju vjeran stub ustaške diktature. Iscrpljivanjem prvog kruga ubrzo se otvara drugi, širi koncentrični krug nasilja, u kome pojedinačna pljačka postaje sistematizovana, a nasilje prerasta u masovno.
Protjerivanja i ubistva pojedinih Srba i Jevreja prerastaju u paljenje sela, pokolj i logorisanje srpskog, jevrejskog i romskog stanovništva. Ustaška idelogija velikohrvatstva tako instrumentalizuje pljačku, nasilje i strah ne samo da bi se nametnula društvu u uslovima okupacije, nego i da bi opstala. Istovremeno, ovakvi uslovi pogoduju klerikalnim krugovima koji nude spas kroz pokrštavanje, dok otimaju novac ne samo novopridošlicama, nego sve više i sopstvenoj, katoličkoj pastvi.
Inače, život u NDH, i za one koji nisu bili direktno progonjeni, od samog početka bio je opterećen teškoćama ekonomske prirode kao što su nestašica hrane i goriva, galopirajuća inflacija i ostale posljedice izdržavanja stranih trupa i služenja interesima Italije i Njemačke.
Nasuprot onima koji su postigli kratkotrajne dobitke na račun žrtava režima, veliki broj Hrvata živio je u atmosferi narušenog ponosa – ljudskog, zbog sramnog postupanja prema srpskim i jevrejskim sugrađanima, ali i nacionalnog, usljed gubitka Dalmacije i drugih etničkih područja. Što se tiče muslimanskog stanovništva, pokušaji režima da ih pridobije za NDH imali su ambivalentne rezultate. Dok se muslimanska elita borila za autonomiju BiH, muslimanska politička masa stalno se osipala u različitim pravcima.
Pitam to, jer, nedavno smo bili suočeni sa revizionističkim spektaklom Hrvatskog sabora zvanim “Misa za Blajburg”, a kojim nam se želi sugerisati da je NDH, zapravo, bila napadnuta. U isto vrijeme se negira sama priroda ustanka, a zbog odmazdi ustaničke mase 1941, npr. u Kulen Vakufu, kada nesumnjivo jesu počinjeni zločini na etničkoj osnovi, ali s obzirom na cjelokupan kontekst događanja u NDH, može li se time sporiti sama antifašistička priroda ustanka?
Tvrdnja da je NDH napadnuta nije nova. Sama NDH je tvrdila da je napadnuta od strane takozvane “četničko-komunističke akcije”. U mehanizmu nasilja kojim su se držali na vlasti, ustaše su koristile i strah kao bitan element, čime su obične Hrvate i Muslimane pokušavali držati na distanci od tobože podivljalih “šumnjaka”. Ipak, antifašističku prirodu ustanka potvrđuje upravo uloga mnogih pojedinaca iz hrvatskog i muslimanskog etničkog korpusa. Istina, mi sa jedne strane vidimo ustanak Srba protiv NDH. Sa druge strane vidimo da mehanizam tog ustanka, uprkos teškoćama, zahvata ljude preko etničkih barijera.
U tom procesu, najvažnija pokretačka i kohezivna sila bila je Komunistička partija Jugoslavije, koja je od aprilskih dana započela pripreme za pružanje otpora i organizaciju dolazeće oružane pobune. Ona je formirala vojne komitete, a svoje kadrove angažovala u tajnim poslovima sakupljanja oružja, opreme i materijala, vojne i sanitetske obuke, hvatanja obavještajnih podataka i uspostavanja povjerljivih kanala.
Prirodno, u ovoj, predustaničkoj fazi zapaženu ulogu imali su nesrpski kadrovi koji su, nepogođeni antisrpskim i antijevrejskim pogromima, bili u relativno lakšoj poziciji za izvršavanje postavljenih zadataka. Izbijanjem ustanka došlo je do simbioze između masovnog otpora srpskog naroda ustaškim pokoljima i vojnopolitičke strukture koju je već uspostavila KPJ. Ova simbioza bila je od životne važnosti za obe strane.
U vrtlogu ustanka, uz komuniste su se našli i srpski nacionalisti. U zavisnosti od geografskog područja, odnos između ove dvije grupacije poprimio je različite forme: od zajedničkih komandi nad međusobno nezavisnim odredima, preko mješovitih odreda u kojima se vodila borba za prevlast, često sa prevagom jedne od strana, do politički čistokrvnih jedinica. Raskid se ne može objasniti floskulom o “borbi za vlast”. Pored strateških neslaganja, glavna prelomna tačka između dva politička jezgra bio je odnos prema “drugima”, nesrbima.
Narodnooslobodilački pokret kakvog ga poznajemo stvarao se argumentom da Srbima nisu neprijatelji Hrvati i Muslimani, nego ustaše, okupatori i njihovi saradnici, te da borba mora biti otvorena za sve. Pokolj u Kulen Vakufu u septembru 1941. godine nije bio logičan proizvod ustanka, nego lokalni neuspjeh u izgradnji tog opšteg usmjerenja, koji je praćen pročišćavanjem i zbijanjem redova tokom prve ratne zime, te konačnim raskidom sa četnicima početkom 1942. godine.
Ustaška propaganda o “četničko-komunističkim zločinima” koristila se incidentalnim situacijama kakva je bila u Kulen Vakufu, izazivajući zaista dugotrajno podozrenje, koje je imalo efekta na sporije pridruživanje nesrba pokretu. Pored činjenice da Hrvati i Muslimani nisu bili izloženi fizičkom istrebljenju, kao što je to bio slučaj sa Srbima, mnogima u početnim mjesecima nije bio sasvim jasan ni stav ustanika prema pitanju međuetničke saradnje, a u određenom broju slučajeva bio je i obeshrabrujući. Tu su i drugi faktori, ali ovaj je bio najvažniji, barem što se tiče BiH. Ipak, prerastanje ustanka u pokret na zdravim osnovama omogućio je prvo postepen, a kasnije i masovan priliv nesrba u Narodnooslobodilački front.
Tom revizionizmu se pridružuju druge, potpuno bizarne, tvrdnje, tipa one da se srpski narod nije digao na ustanak protiv fašizma, to jest Musolinija, već isključivo protiv NDH, pa ispada da bi fašizam bez NDH bio nekako bolji i zapravo ne toliko strašan da bi se protiv njega ustajalo…
Čuo sam i takve tvrdnje, moguće ih je vidjeti u posljednje vrijeme, ne uvijek na riječima identične ali često suštinski iste. Nekada su doslovno takve, nepromišljene. Istina je da ustanici u NDH u ljeto 1941. nisu zapucali na Italijane, ali prost razlog je taj zato što oni nisu bili tu. Povukli su se u “prvu zonu”, u anektiranu Dalmaciju, na osnovu Rimskih ugovora iz maja 1941. godine, a vratili su se u jesen iste godine da bi ugušili isti taj ustanak.
Među istoričarima postoji ipak nešto suptilnija i na riječima mudrija intencija da se italijanska okupacija predstavi kao mandolina kapetana Korelija. Ali ona je jednako besmislena. Fašistička Italija je okupirala našu zemlju. Otela je sebi dijelove, one koje nije uspjela oteti krajem Prvog svjetskog rata jer joj je tada propisno pružen otpor, a ostale je, u kombinacijama sa drugim okupatorskim silama, prepustila nenarodnim režimima.
Citirajući Musolinija, istoričar Bogdan Krizman kaže da je Italiji u jadranskom zaleđu bila potrebna “prašina od država”, gdje bi se etničke grupe međusobno krvile dok bi Italija igrala ulogu policajca, nastavljajući svoj davnašnji prodor u Podunavlje. Italija je istovremeno podržavala različite nacionalističke formacije, koristeći ih zajedno protiv Narodnooslobodilačkog pokreta, istovremeno im omogućavajući vršenje međuetničkog nasilja.
Italijanska vojska je provodila zločine nad svima, pa tako i nad Srbima, najviše u pobunjenoj Crnoj Gori, ali i na teritoriji NDH. Komisije za ratne zločine dokumentovale su niz nedjela od strane italijanske vojske. Pored italijanskih logora, u kojima je umrlo ili ubijeno više hiljada ljudi, najviše hrvatske nacionalnosti, poznata su i uništavanja srpskih sela. Tako su u decembru 1941. godine Italijani zauzeli Drežnicu, srpsko selo kod Ogulina, zatvorili nekoliko stotina ljudi u pravoslavnu crkvu a potom, u više navrata, strijeljali više desetina talaca.
Zatim, u maju 1942. italijanske trupe i četnici čisteći teren istočne Hercegovine, u 25 sela spalili su oko hiljadu kuća. U tom periodu, u više navrata u Crnoj Gori i Boki masovno strijeljaju taoce i zarobljenike i pale sela. Tokom čitavog rata, Italijani su na području kotareva Udbine i Korenice ubili dvostruko više srpskih civila nego Nijemci, preko tri stotine.
Istoričari koji karakter italijanske okupacije svode na vojnike koji srpskoj djeci daju čokoladu, ne bi trebalo da se bave ovim poslom, jer im je očigledno suviše komplikovan. Možda sam previše ciničan, ali nesuvislo mi je italijansku okupacionu upravu proglašavati zaštitnicom Srba.
U najboljem slučaju, možemo uslovno priznati da su Italijani djelimično zaštitili manji dio srpskog naroda koji je pao pod kontrolu onih koji su svjesno stupili u službu italijanskog okupatora, a pod njim u sporazum i međusobno priznanje sa NDH. Ova zaštita je došla nauštrb većeg dijela srpskog naroda, onog koji je podržavao partizane kao nepomirljive borce protiv okupatora i NDH, pravilno shvaćenih kao dvije strane iste medalje.
Zastupnica opozicionog PDP-a u NSRS, Jelena Trivić je, ponavljajući već potpuno deplasirane medijske spinove o Draži Mihailoviću kao “prvom gerilcu porobljene Evrope”, iznjela i odavno izlizanu tvrdnju da je srpski narod sačuvan samo tamo gdje su teritorije držale razne četničke grupe, dok se njihova kolaboracija pravda taktiziranjem. Sa druge strane, imamo ulogu četnika u genocidu nad srpskim narodom na Kozari, koju čak često zna javno spomenuti i srpski član Predsjedništva BiH, Milorad Dodik…
Nije primjereno i nema potrebe da komentarišem izjave bilo kog skupštinskog zastupnika, ali ću se detaljno osvrnuti na sam sadržaj vašeg pitanja, pošto se radi o opštem mjestu, odnosno o mišljenju koje je sverpisutno u našoj javnosti.
Inače, ovo pitanje nadovezuje se na ono što je prethodno rečeno o uslovnoj i ograničenoj zaštiti. Konstrukcija o “čuvanju naroda” nije proizvod niti jedne ozbiljne naučne studije. Ona je proizvod četničke propagande i stoji rame uz rame sa “strategijom iščekivanja” savezničkog iskrcavanja, koje nikada nije došlo. Četnici su tvrdili da svojom saradnjom sa okupatorom čuvaju sela i narod dok čekaju kraj rata. Ali ova tvrdnja iluzorna je iz više razloga.
Kao prvo, četnički sporazumi i kolaboracija nisu rezultat otpora ustašama, nego rezultat pokušaja, sasvim suprotnih, da se taj otpor slomi. Ako uključimo vremensko-prostornu dimenziju u razgovor, stvari vidimo mnogo jasnije. Prvo su nastupili ustaški pokolji. Njima je pružen masovan otpor. Na ovaj otpor odgovoreno je novim pokoljima, a zatim i traženjem pukotina u ustaničkom frontu. Te pukotine nađene su među četničkim vođama. Njima je obuhvaćen manji dio srpskog ustaničkog korpusa, čime je on privremeno umiren.
Ovo smirenje jednog dijela srpskih masa, omogućeno izdajom četničkih vođa, dalo je više prostora ustašama i okupatoru da se efikasnije obračunavaju sa većim, nepomirljivim dijelom ustaničkog korpusa, koji je organizovan u partizanske odrede. Drugim riječima, četnicima je dato da upravljaju jednim dijelom srpskih masa, dok se NDH obračunava sa drugim, znatno većim i snažnijim.
Da je kojim slučajem ovaj obračun bio uspješan za Osovinu, koliko bi trebalo biti naivan i misliti da bi Vrhovina, srednja Bosna, Ozren i Majevica zaista ostali bezbjedni pod četničkom zaštitom? Da li stvarno mislimo da ustaše ne bi došli i po njih, tako same i nasukane? Takozvani četnički krajevi, ako preživljavaju tok rata, to čine zahvaljujući tome što partizani pružaju neprestan i efikasan otpor. Zaštita od početka do kraja leži u otporu, a ne u kolaboraciji.
Dodao bih ovdje još jednu napomenu koja nažalost ostaje nepoznata onima koji se ovim temama ne bave stručno. Jedna od osnovnih intervencija komunističkih kadrova u masovnim ustancima u Jugoslaviji bilo je insistiranje na strateškom napuštanju frontovskog ratovanja i prelazak u mobilan, gerilski način borbe. Lako je braniti selo kada vas niko ne napada. Ali kada vas napadaju, a vi se branite frontalno, eventualno ćete potrošiti vaše veoma ograničene zalihe municije. Partizansko ratovanje napušta frontove i terensku odbranu, organizuje zbjegove, podrazumijeva stalnu mobilnost i traži precizne udarce koji daju neophodan plijen. Ovakav način ratovanja iziskuje veće žrtve, ali je dugoročno održiv i mnogo je efikasniji. Suprotno njemu, četnički plan je bio održiv samo onoliko koliko su važili sporazumi. A oni bi važili do partizanskog poraza.
Druga stvar, učitavanje brojeva civilnih žrtava u partizansko-četničku topografiju ne daje nam kompletnu sliku, nego je potrebno, u obrnutom smjeru, iščitavati strateška opredjeljenja iz topografije ustaškog nasilja. Opština Bosansko Grahovo, kao i srednjobosanske opštine Prnjavor, Srbac, Doboj, Čelinac, Skender Vakuf (Kneževo), Kotor Varoš i Teslić, čija se ruralna područja smatraju “četničkim”, imale su tek po trocifren broj civilnih žrtava tokom čitavog rata.
Samim tim, oni u 1941. godini, prije stvaranja nezavisnih četničkih formacija a sa njima i navodne zaštite, nisu trpili pokolje intenziteta i formata kakvi su se provodili u sjeverozapadnom dijelu Krajine. Ideja saradnje sa okupatorom koji je doveo ustaše, a onda i sporazuma sa NDH, tu se mogla nekako svariti. Sa druge strane, Bosanska Dubica, Bosanska Gradiška, Velika Kladuša, Sanski Most, Prijedor, Bosanski Novi, Bosanska Krupa i Bihać, opštine čije su srpske civilne žrtve iznosile po nekoliko hiljada ljudi, smatraju se “partizanskim krajevima”.
Ovakvi krajevi, koji su teško postradali u prvom naletu masovnog ustaškog nasilja 1941. godine, nisu prihvatili “talijanašku” i četničku strategiju jer nisu vjerovali da se problem NDH može riješiti ikako drugačije osim neprestanom, partizanskom borbom. Ti krajevi nisu trpili pokolje zbog sopstvene radikalizacije. Naprotiv, oni su radikalizovani pokoljima. U dalje sukobe ušli su znajući da ih čekaju nova stradanja, ali su bili ubijeđeni da alternativa borbi ne postoji.
Slično, u Lici i Gorskom Kotaru, najviše srpskih civilnih žrtava pada u 1941. godini, dok se u nastavku rata one smanjuju. Usljed većih vojnih operacija, pritisak u narednoj godini trpe Slavonija, Banija i Kordun. Dakako, ovdje ne možemo postaviti egzaktna pravila. Ona ne važe za sve. Na primjer, na teritoriji opštine Drvar u masovnim pokoljima stradalo je tek stotinu ljudi tokom čitavog rata, dok je broj stradalih civila ostao trocifren.
Iako “partizanski kraj”, Drvar je pošteđen onakvih stradanja civila kakve vidimo u Pounju. Za mnoga područja, situacija nije sasvim jasna. Iscrtavanje precizne topografije stradanja koja će uzimati u obzir sve faktore od vremena, preko počioca pa do uslovno rečeno ratne afilijacije, zadatak je kome bi naučna zajednica tek trebalo da pristupi.
Treće, postavlja se pitanje: zar nije nekorektno pripisivati ulogu zaštitnika onima koji su direktno ili indirektno učestvovali u vojnim operacijama koje su skrivile smrt većeg broja civila srpske nacionalnosti? Tačno je, četničke formacije pod Urošem Drenovićem, Lazarom Tešanovićem, Radom Radićem i Vukašinom Marčetićem učestvuju u širim operacijama protiv slobodne teritorije Kozare i Potkozarja, prevashodno sprječavajući vanjski proboj obruča, a zatim aktivno dejstvuju, u jesen 1942. godine, u njemačkoj ofanzivi prema području koje drži operativna grupa oko Vrhovnog štaba.
Ovakvim, neospornim činjenicama, potvrđenim i njemačkim dokumentima, suprotstavljaju se kombinacije propagandnih floskula i anegdota. Recimo, nedavno se pojavio jedan afirmativan tekst o četnicima u okupiranom Prijedoru koji intervenišu za srpske civile zarobljene na Kozari i smještene u logor “Ciglanu”, što je navodno imalo efekta. Ipak, ovakve navodne i anegdotalne interpolacije ne mogu da opravdaju opštu ulogu četničkih komandanata čijim je djelovanjem vjerovatno stradalo više ljudi nego što ih je bilo spašeno od neposredne opasnosti. Istovremeno se zaboravlja da je prijedorsku “Ciglanu” zajedno sa 120 zatočenika u aprilu 1943. godine oslobodila Peta krajiška udarna brigada NOVJ.
Na kraju se postavlja i ovo pitanje: ako tobože čekate kraj rata i savezničko iskrcavanje, sa kakvim ćete ratnim bilansom izaći pred te saveznike? Koliko ste vezali osovinskih divizija? Koliko ste ubili njihovih vojnika? Šta ste zapravo radili? Naravno, saveznici su blagovremeno imali sve odgovore na ova pitanja.
Time se vraćam i na “prvog gerilca pobunjene Evrope”. Odlazak u ilegalu, u njegovom slučaju na Suvobor, nije nužno početak gerile kao takve. Jugoslovenski komunisti su već bili u ilegali, mnogi takođe naoružani, a novi poredak uspostavljen okupacijom nisu priznavali. Gerila, po pravilu, počinje borbom, a prestaje onda kada vam vođe paktiraju sa neprijateljem.
Naravno, ne smatram da obični borci u vojnočetničkim odredima nužno snose odgovornost za djelovanje svojih vođa. Značajan broj njih, uslovno rečeno, nije direktno učestvovao u vršenju ratnih zločina, a mnogi su amnestirani u završnoj fazi rata, bez ikakve dokazane krivice prema Narodnooslobodilačkoj borbi i civilnom stanovništvu. Znatan broj običnih boraca tada prelazi u partizanske redove. Zabilježeni su i slučajevi, već od rane faze sukoba, kada četnički borci odbijaju da učestvuju u borbama protiv partizana. Odgovornost za kolaboraciju i zločine ostaje na vođama, na gotovo sve i jednom pripadniku višeg komandnog kadra i pozadinskih političkih struktura.
Unatoč tome, brojne ulice širom Repulike Srpske nose imena upravo tih ljudi, jer, kako se tvrdi, oni su shvatili da italijanski okupator želi “zaštititi” Srbe od NDH…
Da su Italijani ikada mislili štititi Srbe, ne bi napravili NDH. Da su Srbi ikada ozbiljno mogli računati sa italijanskom zaštitom, danas bi govorili o tome kako su Italijani spriječili stvaranje sistema logora Pag–Velebit, a ne o tome da su ga zatvorili nakon tek što je tamo već usmrćeno preko 15 hiljada ljudi. A zašto su ga zatvorili? Zato što im je smetao logor u graničnom području, najviše iz zdravstvenih pobuda. Pritom, Italijanima je, na prvom mjestu, smetao ustanak, pogotovo onakav kakav je vođen iz Drvara i Srba. Da bi ga zaustavili, prihvatili su pomoć “talijanaša”, konzervativnih političara iz srpskih redova koji su kod njih našli utočište, među njima i popa Momčila Đujića iz Strmice, koga su angažovali u podrivanju borbene gotovosti ustaničkog fronta u Lici i na tromeđi, a zatim ga gurnuli u otvoreni rat protiv Narodnooslobodilačkog pokreta.
Što se tiče ulica, nisam siguran da je riječ “brojne” adekvatna. Istina, neki su tu i tamo dobili po ulicu, Uroš Drenović u Mrkonjić Gradu, Rade Radić u Banjaluci, Cvijetin Todić u Doboju i pop Đujić u Brodu. Tu je i nekoliko “ravnogorskih”, odnosno ulica Draže Mihailovića, Pavla Đurišića…
Manje u Krajini, više na istoku. Ali opšti trend promjena naziva ulica i intervencija na spomen-obilježjima, iako nepovoljan, nikada nije doveo do izmjene opšte ravnoteže u korist te strane. Znate, dosta je konfuzije napravljeno, ali i dalje nije lako dati ulicu po nekome za koga je poznato da je imao formalan sporazum sa NDH, da je sarađivao sa Nijemcima, da je vršio zločine…
Lako je predložiti da se Drenoviću da ulica. Ali je još lakše pronaći dokument u kome komanda puka “Kočić” traži od ustaša da bombarduju partizanski zbor za Ilindan kod pravoslavne crkve u Vrbljanima. Šta ćete onda? Mnogo je više potomaka onih koji su se okupljali na partizanskim zborovima, nego onih koji su pisali depeše ustašama.
Naravno, sa Dražom Mihailovićem ide mnogo lakše, jer baš takav dokument nećete naći. Dok Drenović gine od savezničke bombe, Mihailović gradi imidž spasioca savezničkih pilota. Onaj koji želi po njemu da imenuje jednu ulicu, lakše će odbaciti nužno kompleksnije i suptilnije protivargumente, koje nije lako iskazati u britkim potezima.
Jedan od glavnih argumenata je i njemačka potjernica za Dražom Mihailovićem, dok će se NOV optužiti za isto zbog zagrebačkih Martovskih pregovora, koliko je to isto i koliko može biti isto?
Htio bih prvo da se ogradim u jednom pogledu. Naime, ja se ne slažem sa ocjenama da je Draža Mihailović bio fašista. Jednostavno, ravnogorski pokret se ne uklapa u tu definiciju, a na tome nije insistirala ni jugoslovenska istoriografija. Međutim, on ne može opravdano dobiti epitet antifašističkog pokreta, ako ni zbog čega drugog, onda zbog činjenice da sam sebe nikada nije tako nazivao. Što je i logično. Antifašističkim imenom nazivali su se pokreti socijalno progresivne, lijeve političke platforme, dok je ravnogorski pokret bio konzervativan. Uostalom, prepreku predstavlja i nasilje na etničkoj liniji koje je nespojivo sa antifašističkom orijentacijom, što je bio jedan od razloga za sukob komunista i četnika.
Što se tiče vojnopolitičke strategije Draže Mihailovića, ona je zaista kompleksna, i to niko ne spori. Njegova strategija imala je tri osnovne postavke pod dva apsolutna uslova. Postavke je bilo moguće privremeno suspendovati i lokalno korigovati, u skladu sa okolnostima, dok su uslovi bili nepromjenjivi.
Prva postavka je bila izbjegavanje konfrontacije sa Nijemcima do iskrcavanja saveznika. Druga je bila saradnja sa fašističkom Italijom. Treća je bila izgradnja mreže vojnopolitičkog pokreta u čitavoj okupiranoj Jugoslaviji. Prvi apsolutni uslov je podrazumijevao komuniste kao glavne neprijatelje. Drugi apsolutni uslov bilo je odsustvo Dražinog imena iz bilo kakvih formalnih kombinacija sa okupatorima i kvislinzima.
Problem leži u tome što je ovu kompleksnu strategiju bilo gotovo nemoguće na efikasan način sprovesti u djelo. Na teritoriji NDH, ove tri postavke, u kombinaciji sa prvim uslovom, značile su sporazume sa ustašama. Jer ako sarađujete sa Italijanima a izbjegavate sukob sa Nijemcima, onda se morate legalizovati i priznati NDH. Saveznike koje čekate ne dolaze, a komuniste ne možete da porazite, jer su mnogo vitalniji i žilaviji od vas, a strategija im je i jednostavnija, i jednostavno mnogo bolja.
To naravno ne znači da potjernica za Dražom nema težinu. Ima. Ali nema istu težinu kao potjernice za Titom, koje je bespotrebno objašnjavati u datom kontekstu, jer je kontekst za njega isti kroz čitav rat. Dražin kontekst se mijenja kroz etape. Tokom 1941. godine on zajedno sa partizanima ratuje protiv Nijemaca u Srbiji, ali u već u jesen on napušta borbu i Nijemcima nudi primirije uz saradnju u borbi protiv partizana.
U svojoj pobjedničkoj aroganciji, Nijemci ponudu odbijaju. Oni jesu tolerisali legalne četničke odrede i koristili se njima, čak i one koji su bili u vezi sa Mihailovićem, ali sve do konca 1943. godine, oni nisu tolerisali njega lično. Kao vođu jednog probritanskog pokreta, Nijemci su težili da ga eliminišu iz ratne jednačine. U tom periodu, Draža se oslanjao na Italijane, dok je u Srbiji gradio ilegalnu mrežu saradnika, inicirao demonstrativne akcije (sabotaže) i primao savezničke misije.
Tokom ove etape, u oktobru 1942. godine, dešava se i jednonedeljno čišćenje Kopaonika kada 7. SS divizija izvodi operativnu vježbu, ubija desetak ravnogoraca i 670 srpskih civila. Tenzije su eskalirale sredinom 1943. godine. U pripremama za operaciju “Schwarz” u Crnoj Gori i Hercegovini, Nijemci u racijama razoružavaju neke četničke jedinice, hapse komandante i raspisuju novu potjernicu za Mihailovićem. Kada dolazi do pada fašističke Italije u septembru 1943, zavladala je euforija i mišljenje da će se saveznici ubrzo iskrcati na jadransku obalu.
Dražini komandanti iznenada napadaju Nijemce kroz Sandžak i Podrinje. Ipak, padom Italije najviše su se okoristili partizani, koji znatno šire oslobođenu teritoriju. Ubrzo zatim, Nijemci i ravnogorski komandanti, upućeni jedni na druge, stupaju u otvorenu saradnju. Sve ono što Draža radi tokom naredne, 1944. godine, uključujući kongres u selu Ba i spašavanje američkih pilota, on radi pod prećutnom tolerancijom Nijemaca.
Važno je naglasiti, od sredine 1942. do završnice rata, Mihailović drži pod formalnom kontrolom legalizovane četnike u NDH, koji učestvuju u svim važnijim operacijama protiv partizana, osim u operaciji “Schwarz”. Naravno, bilo je tu i poremećenih odnosa, pa čak i njemačkih napada na četnike, kao što je trodnevno češljanje Ozrena u aprilu 1943. godine. Poznati su i incidenti između četnika i ustaša. Ali takvi događaji su uvijek praćeni regulisanjem odnosa kroz nove sporazume.
Što se tiče partizansko-njemačkih pregovora, dok četničke vođe pregovaraju o autonomnoj teritoriji, snabdijevanju i liječenju, obimu učešća u osovinskim operacijama, modelima legalizacije i odnosa prema kvislinškim vlastima, partizani pregovaraju o razmjeni zarobljenika i statusu zaraćene strane, ne bi li ih prestali ubijati neposredno po hvatanju. Dakle, nije isto. U pogledu Martovskih pregovora, sve je rečeno u knjizi Miše Lekovića iz 1985. godine. Niko kasnije nije imao tu bilo šta značajno da oduzme ili doda.
Jedno od najčešćih “opštih mjesta” jeste minimizovanje učešća nesrba u NOB-u…
Na tu temu pisao sam nedavno u predgovoru za knjigu “Banjalučki ilegalac: Sjećanja Žarka Lastrića”, memoarskom svjedočenju domobranskog oficira koji je ilegalno radio za Narodnooslobodilački pokret, a čija su dva brata poginula kao partizani–prvoborci. Kao što sam već rekao, Srbi u NDH pružaju oružani otpor protiv genocida.
Istovremeno, tom otporu pridružuju se već naoružani kadrovi Komunističke partije, koji su imali značaj nesrazmjeran svojoj relativnoj malobrojnosti. Mnogi među njima nisu bili Srbi, pa su ustanicima pristupali sa početnim oprezom, često uzimajući srpske ili neutralne nadimke, za svaki slučaj. Ostalo je zapisano da ih je nekoliko ubijeno prilikom pokušaja da se pridruže junskom ustanku Srba u Hercegovini.
Sa druge strane, zabilježeno je i prvo puškaranje “Banjalučkog odreda”, etnički mješovite skupine od šezdesetak boraca, koja se sukobila sa oružništvom (žandarima) podno Starčevice već 13. jula. Poznat je i nešto manji, većinski hrvatski “Sisački partizanski odred”, osnovan 22. juna.
Naravno, sve to su relativno mali brojevi u odnosu na masu Srba koju je povukla plima velikog ustanka od 27. jula. Ipak, nisu korektne tvrdnje kako je ovaj ustanak isključivo srpski, a da su ostali u njemu imali minornu, pa samim tim i nevažnu ulogu.
Pravi presjek stanja na terenu moguće je vidjeti u kasnijim mjesecima 1941. godine, tokom prve oseke ustanka. Što se tiče BiH, broj nesrpskih boraca u partizanskim odredima, tada najvećim teritorijalnim formacijama, kretao se u rasponu 5–10%, negdje možda i manje, ali nigdje više od toga. Izuzeci su u manjim formacijama. Krajem godine u sklopu Romanijskog NOP odreda formiran je Muslimanski bataljon od stotinak boraca pod Mujom Hodžićem Crnim. Poznata je i mješovita Husinska partizanska četa koja se pridružuje Ozrenskom NOP odredu.
Takođe, u to vrijeme djeluje i Konjičko-mostarski bataljon, među čijih 420 boraca brojimo 220 Muslimana. Godinu dana kasnije, nakon oslobođenja Cazinske krajine, formirana je Osma krajiška udarna brigada, u kojoj je bilo jedna četvrtina, odnosno 250 muslimanskih boraca. Veći priliv Muslimana u partizane primjetan je tokom 1943. godine, da bi nakon pada Italije on postao masovan. Tada je u sjeveroistočnoj Bosni formirana i većinski muslimanska Šesnaesta udarna brigada. Krajem 1943. godine vojna obavještajna služba NDH procjenjivala je udio nesrpskih boraca među partizanima u BiH na 30%. Moguće je da je ova procjena nešto veća od stvarne proporcije, ali ne mnogo.
Što se tiče Hrvatske, stiuacija je nešto drugačija. Udio Hrvata među partizanskim borcima krajem 1941. godine bio je oko 20%. Među dalmatinskim partizanima, taj udio je oko 75%. Već u ljeto 1942. godine – još daleko od jasnih predstava o završetku rata, u vrijeme uspješne osovinske ofanzive prema Kavkazu i Volgi – svaki treći borac u Hrvatskoj bio je Hrvat, najviše u Dalmaciji, Gorskom kotaru i sjeverozapadnoj Hrvatskoj.
Pad Italije u jesen 1943. godine postavlja se kao neka prihvatljiva vremenska granica iza koje navodno “tek počinje” masovan priliv nesrpskih boraca. Ipak, ta imaginarna granica dočekana je približno jednakim brojem Srba i Hrvata među partizanima iz Hrvatske.
Ako tražimo što kraću formulaciju, ona može biti ovakva: ustanku Srba u NDH i jugoslovenskih komunista, priključuju se dalmatinski Hrvati, kao i omanje, ali ne sasvim zanemarive nesrpske kolone, koje se vremenom omasovljuju, među Hrvatima nešto brže – do jedne – a među Muslimanima nešto sporije – do dvije godine.
Ima još jedna važna stvar koju bi trebalo spomenuti, s tim da je nju gotovo nemoguće kvantifikovati. To je ilegalni rad u neprijateljskoj pozadini. Danas imamo običaj da se posprdno odnosimo prema “Otpisanima” i “Valteru” i da to proglašavamo televizijskom fikcijom koja nije imala mnogo veze sa životom.
Romantizovane predstave na stranu, ipak, ilegalni rad bio je stvaran dio ratne istorije, i vrijedi se zapitati da li je bilo moguće voditi rat bez onoga što je taj rad donosio: informacije o neprijatelju direktno iz infiltriranog političkog, upravnog, privrednog, vojnog i policijskog aparata, obavještenja o namjerama i potezima pripadnika i jedinica tog aparata, veze za prelazak u partizane i dogovorene predaje ljudstva, sakupljanje i prebacivanje oružja i drugog materijala – vojnog, sanitetskog, kancelarijskog – i propagandna djelatnost kojom se narušavao moral neprijatelja i podizale simpatije kod neoslobođenog stanovništva.
Istina je, u stvari, da se takav rad se odvijao širom okupirane Jugoslavije. Značajan broj muškaraca i žena, najčešće iz prihvatljivog etničkog miljea – što u NDH znači hrvatskog i muslimanskog – rizikovali su svakodnevno svoje živote infiltrirani u neprijateljskom aparatu, uposleni u tajnim radionicama i skladištima i angažovani na održavanju veza sa oslobođenom teritorijom.
Konkretno, u Banjaluci, Komunistička partija uspjela je da stvori svoja uporišta u skoro svim neprijateljskim vojnim i civilnim organima i institucijama, uključujući i policijsku upravu. Najpoznatiji podvig bilo je stvaranje punkta unutar Ureda za kolonizaciju pod Rudijem Čajavecom, a dugoročno najkorisniji rad bio je onaj koji se kroz nekoliko odvojenih grupa provodio u hrvatskom domobranstvu. Taj rad će donijeti partizanima značajne količine oružja i obavještajnih podataka a među domobranima će napraviti pometnju koja će do izražaja doći posebno u drugoj fazi rata.
Ima i druga krajnost, poput recimo one Marka Atile Hoarea koji tvrdi da bez prestrojavanja muslimanskih čelnika u urbanim sredinama prema NOB-u, a zbog toga jer su se razočarali u Nijemce, zbog prevelike saradnje sa Dražom Mihailovićem, ne bi bila moguća pobjeda NOB-a u BiH…
Knjiga o bosanskim Muslimanima u Drugom svjetskom ratu M. A. Hoarea, iako napisana na osnovu zavidne izvorne baze, ima određenih manjkavosti, uglavnom u zaključcima. Ne bih sada ulazio u detaljniji osvrt na ovu knjigu, ali smatram da je upitna konstatacija kako je konačna pobjeda Narodnooslobodilačkog pokreta u BiH “zavisila od kooptiranja muslimanske autonomaške opozicije”.
Čak i kada bi i uzeli sve činjenične postavke u knjizi kao tačne, ostaju nam dva problema. Prvo, problematično je pitanje političke afilijacije. Zašto muslimanske mase smatramo nužno podložnim čaršijskoj eliti i njenoj kombinatorici?
Okupacija ne donosi zbijanje redova oko čaršije, nego diskontinuitet i osipanje, koje je kod bosanskih Muslimana izraženije nego kod bilo kog drugog naroda u okupiranoj Jugoslaviji. Banjalučki “Peti kvart” (Mejdan), tada pretežno muslimansko naselje, nije dobilo nadimak “mala Moskva” zato što je lokalna omladina mnogo obraćala pažnju na muslimanski čaršiju nego zato što nije.
Većina onih koji prilaze pokretu, sarađuju s njim i prelaze iz domobranskih redova, ne čine to zato što u narodnooslobodilačkom programu prepoznaju nekakve obrise autonomaštva, nego zato što ih privlači dublji smisao tog programa, koji je suštinski suprotan i ustaškom i autonomaškom. Ostali to rade iz raznih razloga, koji su često sasvim zdravorazumski. Jer, ko ne bi bježao sa broda koji tone?
Drugo, čak i da možemo govoriti o jedinstvenom muslimanskom političkom biću, tvrdnja svejedno ne drži vodu. Gledajući brojke koje smo već izložili, jasno je da je muslimansko učešće u pokretu bilo veoma korisno. Ali ono nije bilo presudno. Pogotovo ne zbog onih koje bi privukla navodna mimikrija autonomaštva. Da je kojim slučajem više bosanskih Muslimana ostalo pasivno nego što zapravo jeste, to ne bi imalo pretjeranog značaja za konačni ishod rata.
Dodao bih još nešto, a smatram to bitnim u određivanju autorskih pozcija. Mislim da su posebno sporna zaključna razmatranja u knjizi koja na jedan elitistički i simplifikatorski način povlače simboličke paralele između “većinski srpskih i seljačkih bosanskih partizana” koji “okupiraju gradove i čaršije” nove “republike” 1940-ih godina i metaforičkog povlačenja iz te “republike” i njenih gradova, “nazad u šume i planine” 1990-ih godina. U vrijeme kada pokušavamo izgraditi inkluzivne i kompleksne kritičke istorijske narative, ne bi bilo loše izbjegavati metafore koje, u ovom slučaju, podsjećaju na ustašku propagandu o “šumnjacima”.
U Hrvatskoj je revizionizam ipak došao do najmučnijeg nivoa. Krajem avgusta se tako, u spomen Evropskog dana borbe protiv totalitarnih režima organizuje komemoracija, pazite sad, partizanskog napada na Jastrebarsko. Logor za djecu se želi predstaviti kao sirotište koje napadaju krvoločni partizani koji su, prethodno, skrivili genocid na Kozari jer su se usudili napasti Wermacht koji je okupirao njihovu zemlju…
Proustašku komemoraciju zagrebački nedeljnik Novosti nazvao je više nego degutantnom. Na to ne bih imao šta da dodam. Svi relevantni podaci o Jastrebarskom su već poznati i neosporni. Radilo se o logoru za djecu srpske nacionalnosti, uglavnom sa Kozare i Korduna, gdje se vršio preodgoj, pri čemu je od nasilnog tretmana i užasnih uslova život izgubilo više stotina djece. Inače, ovakav način odnosa prema zločinima svakom normalnom čovjeku je sraman i gnusan. Problem je u tome što je u određenom dijelu hrvatske javnosti, djelovanjem izrazito aktivnih revizionističkih krugova, ovakav odnos posve normalizovan. Vrijedno je pomena, svakako, da su antifašističke udruge nekoliko dana kasnije, 26. avgusta, održale komemoraciju na dan oslobađanja 737 djece od strane Četvrte kordunaške brigade NOVJ koja je napala logor.
Predsjednik Hrvatske, Zoran Milanović će, opisujući, tako, nedavno srpsko-hrvatske odnose u Drugom svjetskom ratu, cjelokupan odnos Srba i Hrvata 1941-1945 opisati kao “građanski rat”… i to dolazi od kandidata “ljevice”…
Nije mi poznat ovaj komentar. U svakom slučaju, sa teritorije današnje Republike Hrvatske, u partizanskim redovima tokom rata poginulo je barem 35 hiljada Hrvata i barem 30 hiljada Srba. Oni su se zajedno borili protiv okuparskih, kvislinških i četničkih jedinica. Pritom, najmanje 40 hiljada Hrvata stradali su kao civili, tokom ratnih dejstava, u logorima, zatvorima i u direktnom teroru okupatora i ustaša.
Prema istraživanjima Dragana Cvetkovića iz Muzeja žrtava genocida, a na osnovu nepotpunog i revidiranog spiska žrtava rata iz 1964. godine, od 13.858 civilnih žrtava hrvatske nacionalnosti iz Hrvatske čije su ubice poznate (oko 35% od utvrđenog broja stradalih u toj kategoriji, a recimo da je on 20–25% od procijenjenog), ustaše su ubile 6.791 lica, dok su Italijani i Nijemci – sponzori NDH – skrivili smrt 6.442 osobe. Kada čak i ovako nepotpunim ciframa suprotstavite najveći vjerodostojan broj civila hrvatske nacionalnosti stradalih od četnika, koji, prema Igoru Graovcu, iznosi približno 1.650 ljudi, ne možete baš biti pod utiskom da se tu vodio hrvatsko-srpski rat.
Razgovarao: Vuk Bačanović, Foto: Privatni arhiv Vladana Vukliša