MUHAREM BAZDULJ: Ivan Milenković, književni kritičar “ovog jezika”

Kad je Ivan Milenković u martu mjesecu 2018. godine izabran za člana NIN-ovog žirija, mediji su uz tu vijest objavili njegovu kratku biografiju u kojoj između ostalog stoji da je rođen 1965, da je diplomirao filozofiju, a doktorirao političke nauke te da je „književne kritike, kao i prikaze i recenzije filozofskih knjiga objavljivao je u nedeljnicima Vreme i NIN, dnevnim listovima Danas i Politika, te na Trećem programu Radio Beograda“.

Nesavršeno sjećanje

Prateći, istina nesistematično, njegov rad, nisam se onomad mogao sjetiti njegovih „književnih kritika“ u užem smislu, odnosno tekstova koji se bave savremenom, naročito domaćom, književnom produkcijom. Ipak, sjećanje je nesavršeno, te sam odlučio da u internetskoj arhivi nedjeljnika Vreme provjerim svoj utisak. Ispostavilo se da je od 2002. do marta 2018. godine, dakle u nekih 16 godina, Milenković u Vremenu objavio 156 tekstova, što će reći, u prosjeku, oko 10 tekstova godišnje.

Ti tekstovi su, u većini, prikazi i recenzije filozofskih i generalno nefikcijskih knjiga, što domaćih autora, što stranih. Među autorima o kojima Milenković u tom periodu piše su, između ostalih, Rade Kuzmanović, Teofil Pančić, Predrag Krstić, Mladen Kozomara, Slobodan Divjak, Aleksandar Molnar, Saša Gajić, Dragan Prole te Zoran Arsović, koji definitivno nisu poznati kao pisci romana i priča. Čak i kad Milenković recenzira knjige pisaca koji su (i) beletristi, poput Sretena Ugričića ili Vladimira Tasića, radi se o njihovim nefikcijskim knjigama.

MUHAREM BAZDULJ: Baš-Čelik ili triptih o Juri Kaštelanu

Istini za volju, objavio je u ovom periodu Milenković i sveukupno desetak tekstova koji bi se, ako bismo bili blagonakloni, mogu uklopiti u žanr najšire shvaćene „književne kritike“. Riječ je o tekstovima o sljedećim knjigama: „Robijaška zona“ Dovlatova (august 2003.), Franzenove „Korekcije“ (februar 2004.), „Bela noć ljubavi“ Herlinga-Gruđinjskog (april 2004.) „Sabrana dela“ Huana Rulfoa (maj 2006.), Muzilov „Čovek bez osobina“ (septembar 2006.), „Sabrane priče“ Kortasara (april 2012), Logor posrnulih žena Antona Balaža (jul 2012.) Krasnohorkaijev „Satantango“ (septembar 2016.) te „Moj muž“ Rumene Bužarovske (oktobar 2017).

Nagrada “Nikola Milošević”

S tim „prtljagom“, dakle, Ivan Milenković biva kooptiran u žiri za godišnju „Ninovu nagradu kritike“ za najbolji srpski roman. Postavlja se pitanje šta ga je tačno preporučilo za to mjesto. Primjerice, njegovo eventualno članstvo u žiriju za nagradu „Nikola Milošević“ nikoga ne bi trebalo da iznenadi, no ovdje bi i neko izuzetno dobronamjeran prema Milenkoviću morao da primijeti stanovit manjak logike.

Taj manjak logike, primijetio je, makar i implicitno, i sam Milenković. On je, naime, i poslije marta 2018. nastavio da piše za Vreme, i to još prilježnije i produktivnije nego ranije. Naime, dok je u prethodnih šesnaest godina u prosjeku objavljivao, rekosmo, desetak tekstova godišnje, od marta 2018. do, evo, novembra 2020, dakle, u jedva nešto malo više od dvije i po godine, objavio je još 88 tekstova, što je oko trideset i tri godišnje i predstavlja drastično povećanje prosjeka, za oko tri i po puta. Cinik bi rekao da toliko ne raste ni BDP u Srbiji pod naprednjačkom vlašću. 

Promijenila se takođe i tematika njegovih tekstova.

U januaru 2019. ispisuje paralelni prikaz romana Vladimira Tabaševića „Zabluda s svetog Sebastijana“ i Gorana Markovića „Beogradski trio“; dva mjeseca kasnije piše o „Neživotu i isključenjima“ Milana Kovačevića; u maju iste godine piše o romanu Vladimira Arsenijevića „Ka granici“; u augustu iste godine, piše o romanu „Unutrašnjost“ Miće Vujičića; u istom mjesecu, opet u jednom tekstu piše paralelni prikaz romana „Kad sam bio hodža“ Damira Ovčine i „Šindlerov lift“ Darka Cvijetića; zatim u oktobru iste godine, ponovo paralelni prikaz dva romana, ali ovaj put jednog istog autora: romani su „Trganje“ i „Meho“, a autor je Almin Kaplan; zatim su tu u januaru 2020. tekstovi o romanima „Crna knjiga“ Luke Trpkovića i „Grozota ili…“ Slobodana Tišme; u martu 2020. Milenković piše o romanu „Kap veselja“ Selvedina Avdića, kao i o „Smrtovoj djeci“ Amile Kahrović-Posavljak; zatim u maju iste godine slijedi tekst o romanu „Ubisvet“ Siniše Sočanina; u junu Milenković ponovo piše o Darku Cvijetiću, ovaj put o romanu „Što na podu spavaš“; u julu piše o romanu „Ništa se nije desilo“ Stefana Janjića,  a u augustu o knjizi priča Ante Tomića „Pogledaj šta je mačka donijela“; u septembru Milenković piše o „Dubravskim pričama“ Almina Kaplana, kao i o romanu Predraga Mitrovića „Pun pansion“, dok u oktobru piše o romanu „Ljudi bez grobova“ Enesa Halilovića. Pisao je u ovom periodu Milenković i o esejističkim knjigama Miljenka Jergovića, Borisa Dežulovića, Nenada Veličkovića i Dejana Ilića, ali za te tekstove bi se moglo kazati da se nastavljaju na njegovu produkciju iz vremena prije marta 2018.

MUHAREM BAZDULJ: Jedini razlog zbog kojeg postoji Republika Slovenija

Nagrada na prepad

Ispostavlja se, dakle, da Milenkovića u prvih pedesetak godina života domaća književnost uopšte nije interesovala, da bi ga ulazak u NIN-ov žiri naveo da se strastveno zainteresuje ne samo za srpsku, nego i za bosanskohercegovačku (pa i hrvatsku) književnost. To je, moglo bi se reći, na prvi pogled dobra vijest. Uostalom, i ranije se interesovao za špansku, njemačku i američku književnost, uglavnom za klasike, istini za volju, ali se zatim preko savremene slovačke mađarske i makedonske proze polako približavao srpskoj. Zašto ne, i taj je put legitiman. Ako je Barak Obama mogao da dobije prepaid Nobelovu nagradu za mir, pa je poslije ničim ne opravdati, možda je Ivan Milenović i ušao u NIN-ov žiri na lijepe oči, no poslije je to povjerenje opravdao?!

Avaj!, nije međutim, tako. Čitamo li Milenkovićeve „književne kritike“ domaće proze stičemo utisak da ih je pisao neki algoritam, kao u onim internetskim dosjetkama gdje vam preko datuma rođenja „sastave“ naslov nekog postmodernističkog naučnog rada. Ilustrovaćemo to konkretim primjerima.

Primjeri

Milenković o Enesu Haliloviću: „Izuzetan je roman napisao Enes Halilović, te za ovog novopazarskog pesnika i, sada, romanopisca, izbora više nema: sada je među najboljima na ovome jeziku, i ništa drugo osim ostanka (i opstanka) na tome mestu za njega više nije mogućnost. Zadatak ogroman i težak, ali jedini prihvatljiv.“

Milenković o Darku Cvijetiću: „Najzad, da li je Cvijetić pronašao dokaz da je preživeo? Nije lako odgovoriti na to pitanje, a možda odgovor više nije ni važan. Čak ni samom piscu. Sada je važno nešto drugo. Dobio je ovaj jezik još jedan veliki mali roman, evo ga uz Zimsko ljetovanje, Prokletu avliju, Životopis Malvine Trifković, Sjećanje šume… Eto, to je važno.”

Milenković o Selvedinu Avdiću: „Izvanredan je roman napisao Selvedin Avdić, o raspadanju, o ratu koji traje čak i kada je davno završen, o sablastima koje su veoma žive (i veoma ružne), o životu koji se iz živog blata vadi tako što samoga sebe vuče za kosu, o usamljenosti koja razara i samoći koja je nužna, a pre svega i iznad svega napisao je Avdić roman o istini i njenoj sestri bliznakinji, laži, o njihovoj neuništivoj ljubavi i jednako neuništivoj mržnji.”

INTERVJU PREOKRETA, DIMITAR APASIEV, PREDSEDNIK MAKEDONSKE “LEVICE”: Levi patriotizam je jedan od naših vodećih principa

Milenković o Alminu Kaplanu: „Meho je novi mali/veliki roman bosanskohercegovačke književnosti (i ovog našeg jezika), još jedan biser u bogatom mostarskom đerdanu pisaca i spisateljica, divno i strašno svedočanstvo o životu koji ne uspeva da proklija jer su ga zajahale hulje, roman o čestitosti koja se brani ćutanjem, priča koja bi se, tek s po kojom promenom imena, mogla ispričati bilo gde na prostoru od Đevđelije do Sutle. Samo je potrebno da tu priču ispriča pisac poput Almina Kaplana.“

Milenković o Damiru Ovčini: „Ovčina, taj Dante grbavičkog pakla, taj pisac neizrecivog, ispisao je remek-delo ovoga jezika.”

Milenković o Vladimiru Tabaševiću: „Pokazao je Tabašević Svetim Sebastijanom da ume da se menja i da uči, te da, u tom procesu, iskali roman koji se, bez i najmanje sumnje, upisuje u ono bolje u našoj književnosti.”

Variranje agendi do besvjesti

Šest citiranih fragmenata nalaze se na završecima Milenkovićevih refleksija o pojedinim knjigama. Ni u jednom od njih ni o jednoj knjizi se ne kaže ništa. Ako je čitalac dokon, može se i zabaviti, kao dijete slagalicama. Ako zamijeniš imena pisaca u prvom i trećem fragmetu, recimo, ili u drugim i petom, ništa se zapravo neće promijeniti jer Milenković ne piše o konkretnim knjigama, nego samo varira jednu i jedinu agendu, koju se, međutim, ne usuđuje eksplicitno formulisati.

VUK BAČANOVIĆ: Ludom Radovan(j)e

Ta agenda ima dva člana i ona glase ovako: 1) književnost je kao tenis, disciplina u kojoj postoji neka varijanta ATP liste, po kojoj se egzaktno utvrđuje kvalitet pisaca, međutim, ono što je u tenisu uspjeh na turnirima, to je u književnosti na način na koji je doživljava Milenković njegova voluntaristička ocjena, ako on kaže da je nešto „veliko“, „važno“, „spada u najbolje“ to je onda tako, a tako je zato što on to kaže; 2) jezik kojim se govori i piše u Srbiji, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori, odnosno kojim se ispisuje srpska, hrvatska, bošnjačka i crnogorska književnost je jedan i jedinstven i zove se „ovaj“.

Potpuno je fascinantno kako Milenoviću ne dosadi da piše „ovaj jezik“, „ovom jeziku“, „ovoga jezika“, kako ne pokuša, makar iz stilskih razloga, da ga drukčije nazove. Pritom je „ovaj“ jezik vjerovatno jedino apsolutno netačno ime za jezik Srba, Hrvata, Bošnjaka i Crnogoraca.

Neki od romana o kojima Milenković oduševljeno piše, prevedeni su, primjera radi, na njemački. Uzmimo da izdavač hoće kao blurb da objavi isječke iz književnih kritika objavljenih u beogradskoj štampi. Šta njemačkom čitaocu znači da je neka knjiga vrhunsko djelo napisano na „diese Sprache“? To je tautologija. Svaki je jezik „ovaj“, osim kada nije, a to ne bi trebalo da ima veze sa političkom korektnošću.

Mamuze, motori, delirijumi, uskovitlani karuseli…

I inače, u Milenkovićevim „književnim kritikama“ riječ „jezik“ ima neko drugo značenje u odnosu na većinu ljudi koji navedenu riječ koriste. Primjera radi, pišući o Tabaševiću govori o „jezičkom vrtlogu“, „jezičkom delirijumu“, „mamuzanju jezika“, „jezičkim motorima“, „uskovitlanom jezičkom karuselu“; pišući o Miljenku Jergoviću kaže: „Jedinstvo njegovog dela, dakle, ne leži ni u Jergoviću građaninu, ni u Jergoviću piscu, niti u pripovedaču koji se zove Miljenko Jergović, već u jeziku kojim svaki od tih Jergovića piše stvarajući, na taj način, to ja bez kojeg se ovaj jezik više ne da ni zamisliti“; za Darka Cvijetića veli: „Prevelik je Darko Cvijetić pesnik da bi verovao u bilo šta drugo osim u jezik i predobar je on pisac da bi nam objašnjavao ono što nam je jezik već tako ubedljivo rekao“; u slučaju Slobodana Tišme govori o „jezičkoj petlji“, „jezičkom prodiranju“ te „mlinu Tišminog jezika“.

Kad je u pjesmi posvećenoj Jejtsu, a napisanoj neposredno nakon njegove smrti, V.H. Odn zapisao da „vrijeme poštuje jezik“, dodao je odmah zatim, u jednoj zaigranoj strofi da je to „čudni izgovor“ zbog koga to isto vrijeme oprašta Kiplingu i Polu Klodelu „njihove stavove“, odnosno, kako se doslovno kaže, oprašta im jer su „dobro pisali“ to jest „dobro pišu“ (Klodel je još bio živ).

Jezik je, znao je to Brodski, sistem znakova, dobra i loša književnost ne razlikuju se po jeziku, nego po efektima koji se tim jezikom proizvode. To je „dobro pisanje“ i u njegovom prepoznavanju odnosno interpretiranju zašto je nešto dobro, a zašto nešto drugo nije, trebala bi biti suština književne kritike.

ELIS BEKTAŠ: Dugi, dugi tekst o glasačima

Banalne sintagme

Nizanje banalnih sintagmi („jezički vrlog“, „jezička petlja“, „mamuzanje jezika“, „mlin jezika“) s književnom kritikom nema nikakve veze. To je tek nespretna supstitucija za smještanje nekog književnog djela u sinhronijski i dijahronijski kontekst. Slično važi i za taj sportsko-atletičarski pristup procjeni književne vrijednosti (zlatna medalja, srebrena medalja, bronzana medalja), kao kad skorojević hoće da kupi slike da ukrasi kućne zidove, pa pita šta je skupo. Nedostatak vlastitog ukusa i nepoznavanje oblasti u kojoj se želi arbitrirati nužno vode u voluntarizam. 

Naposljetku, to opsesivno insistiranje na „ovom jeziku“ takođe je simbol impotencije, one da se nekim konkretnim pozitivnim sadržajem ispuni koncept „našeprostorne književnosti“ (S.Vladušić), odnosno nedostatka hrabrosti da se on kao takav slobodno artikuliše.

Kaže ovih dana da Milenković da su „napadi na NIN-ov žiri političke prirode“. To je tačno samo u onoj mjeri u kojoj je i aktuelni sastav NIN-ovog žirija rezultat političkog odabira. U slučaju samog Milenkovića, kako vidimo, nikakav drugi kriterijum i nije mogao igrati bilo kakvu ulogu.

Piše: Muharem Bazdulj za Preokret
Foto: youtube, printscreen