Provincijalizam ka kome se, čini se neopozivo, kreću kulture nastale na ruševinama Jugoslavije, mogao se vidjeti i na marginama izvještavanja o nedavnoj smrti Mire Furlan. Za mnoge ovdašnje komentatore, naime, najvažnija stvar u vezi smrti ove glumice bilo je to što joj je i Njujork Tajms objavio nekrolog, mada je u tom nekrologu najmanje bilo govora o njenom značaju za jugoslovensku kinematografiju.
„The Day That Shook the World“
Nedugo nakon Mire Furlan, u dubokoj starosti je umro kanadski glumac kome su dugačke nekrologe posvetili i Njujork Tajms i svi mogući „njujorktajmsovi“; a postjugoslovenski mediji su, po recentnim novokomponovanim običajima, uglavnom prevodili i kompilirali nekrologe iz anglosaksonske mejnstrim štampe.
Otud ni kod nas nije posvećena prevelika pažnja činjenici da je Kristofer Plamer participirao i u jugoslovenskoj kinematografiji, odnosno da je među oko stotinu i dvadeset bioskopskih filmova u kojima je glumio i jedan „naš“, film Veljka Bulajića iz 1975.. godine „Sarajevski atentat“ poznat i pod međunarodnim naslovom „The Day That Shook the World“.
„Sarajevski atentat“ bio je velika međunarodna koprodukcija u kojoj su uz Jugoslaviju učestvovali i Čehoslovačka, Mađarska i SR Njemačka. Kad je o Jugoslaviji riječ, u produkciji su učestvovali kuće iz Zagreba, Beograda i Sarajeva.
Od kratkih biografija nekoliko članova ekipe ovog filma, mogla bi se ispisati istorija sedme umjetnosti. Saradnik na scenariju bio je, recimo, Pol Džeriko, čuveni američki scenarista koji je zbog pripadnosti Komunističkoj partiji u eri makartizma dospio na crnu listu.
Đuru Šarca je igrao Maksimilijan Šel, jedan od amblematskih evropskih glumaca dvadesetog vijeka, koji je Oskara dobio s jedva navršenih trideset. Nadvojvodu Franju Ferdinanda igrao je, naravno, upravo Kristofer Plamer, dok je njegovu suprugu Sofiju glumila Florinda Bolkan, brazilska manekenka koju je kao glumicu otkrio Viskonti, a poslije je glumila i kod De Sike, Kasavetesa i Trentinjana. Kad je o jugoslovenskim glumcima riječ, najvažnije uloge su dobili tada jako mladi Irfan Mensur koji je tumačio Gavrila Principa i Radoš Bajić u ulozi Nedeljka Čabrinovića.
Zašto je Žarko Laušević počeo nositi pištolj?
Početkom devedesetih, grupa kriminogenih radikalnih nacionalista ponižavala je Mensura zbog porijekla gurajući mu pištolj u usta. Upravo Mensurovo iskustvo navelo je Žarka Lauševića da počne nositi pištolj, a kao posljedica toga u Crnoj Gori se desila tragedija koja je život ovog velikog glumca obilježila do današnjeg dana. Radoš Bajić će u budućnosti opet većeg traga ostaviti kao režiser i producent, nego kao glumac, a u prvim decenijama dvadesetog prvog vijeka skoro da će se pretvoriti u sinonim cijelog jednog srpskog televizijskog žanra.
Krajem 1975. i početkom 1976. film je imao redovnu bioskopsku distribuciju u Jugoslaviji, Čehoslovačkoj, Mađarskoj i SR Njemačkoj, kao i u Kini, Indiji, SSSR-u, Bugarskoj, Albaniji, Rumuniji, Poljskoj, Alžiru, Libanu i Nepalu, a nešto kasnije i u SAD-u.
Imajući u vidu glumačku ekipu, kao i Bulajićevu reputaciju te ambicije s kojim je pravljen, film nije zapravo postigao prevelik uspjeh. Osvojio je neke nagrade u Puli i San Sebastijanu, a bio je i jugoslovenski kandidat za Oskara za najbolji strani film gdje, međutim, nije „dobacio“ do nominacije (za razliku od prethodnog Bulajićevog filma „Bitka na Neretvi“).
Ipak, ako pogledamo spisak kandidata za Oskara te godine, vidimo da su bez nominacije u ovoj kategoriji ostali i umjetnici kakvi su Verner Hercog, Margarit Dira, Andžej Vajda i Marta Mesaroš. Oskara je te godine dobio Akira Kurosava za svoj film „Dersu Uzala“ u produkciji SSSR-a.
Ovaj tekst nastaje dan prije nego se objavi uži izbor na ovogodišnjem takmičenju za najbolji strani film za Oskara. Uži izbor još nije nominacija. Nominacija će biti pet, a užem izboru će biti petnaest filmova.
Dara i Aida
Srpski kandidat za Oskara je „Dara iz Jasenovca“ Predraga Antonijevića, a bosanskohercegovački „Quo Vadis, Aida“ Jasmile Žbanić. Oba filma imaju ženska imena u naslovu, a naslovne uloge u oba slučaja ne igraju glumice iz zemalja koje su film kandidovale za Oskara, nego iz jedne susjedne zemlje, kod srpskog filma iz Bosne i Hercegovine, a kod bosanskohercegovačkog iz Srbije. Biljana Čekić koja glumi Daru je, naime, iz sela Sreflije iz opštine koja se do početka devedesetih godina prošlog vijeka zvala Bosanska Dubica, a otad Kozarska Dubica, dok je Jasna Đuričić koja glumi Aidu rodom iz Rume, dok je životom i radom prvenstveno vezana na Novi Sad.
Oba filma govore o temeljnoj nacionalnoj traumi današnjih Srba i današnjih Bošnjaka: Jasenovcu odnosno Srebrenici.
Gotovo nikog, međutim, ako je suditi po medijskim izvještajima, ni u Srbiji ni u Bosni ne interesuju o kakvim je filmovima riječ, nego se trka za Oskarom doživljava kao takmičenje u disciplini ko je veća žrtva u očima velikog svijeta.
Ako je suditi po dosadašnjim američkim medijskim reakcijama, Bošnjaci u toj trci trenutno bolje stoje. Ako kojim slučajem, „Quo Vadis, Aida“ dobije nominaciju ili čak nagradu, u Srbiji to neće biti povod da se čestita srpskoj glumici koja je film, što se kaže, iznijela na svojim leđima, nego će se lelekati o kontinuitetu antisrpskog narativa. Ako bi pak „Dara iz Jasenovca“ dobila nominaciju ili nagradu, iz Sarajeva i bošnjačke digitalne dijaspore bi vjerovatno pokušali da repriziraju „slučaj Handke“ iako im ni premijera nije prošla kako su željeli.
Sudbina Mensurova
Kad iz ove perspektive gledamo ka 1975. godini, nije to samo uz žal za jednom zemljom i svime što izgubljeno i propalo. Možda i više vrijedi žaliti za samosviješću i dostojanstvom. U ono vrijeme, dvadesettrogodišnji Irfan Mensur se u domaćem filmu našao u kadru sa jednim od najpoznatijih svjetskih glumaca. Život je namjestio da je i sin Irfana Mensura, Pavle, glumac i da ove godine puni dvadeset i dvije. Život je namjestio da je ćerka Kristofera Plamera, Amanda, glumica, svjetski poznata, koja je glumila, između ostalog, i kod Tarantina („Pulp Fiction“) i kod Vendersa i kod Terija Gilijama.
I nije da se ne može zamisliti da Pavle Mensur zaigra sa Amandom Plamer, zaigrali su i Đuričko Nikola i Đurić Branko kod bivše Branđeline, nego je teško zamisliti da se to desi u filmu koji će za njega i njegove biti domaći i u kojem će se svoja priča pričati gradu i svijetu, a ne prepričavati svijetu kontra susjednog grada.
Od svega toga ostade samo naslov najpoznatijeg filma u kojem je Planmer glumio: „Sound of Music“ odnosno kako su to nekoć prevodilo u jednom nestalom svijetu: „Moje pjesme, moji snovi“.
Piše: Muharem Bazdulj za Preokret, Ilustracija: Preokret