Manastir Srpske pravoslavne crkve Prohor Pčinjski nalazi se – kažu enciklopedije i turistički vodiči – „na šumovitim obroncima planine Kozjak, na lijevoj obali rijeke Pčinje, u ataru sela Starac, tridesetak kilometara južno od Vranja“. To je teritorija Republike Srbije. Istovremeno, isti taj manastir je od neprocjenjivog značaja za jednu drugu državu i to nema nikakve veze sa religijom. Naime, upravo je tu 2. avgusta 1944. održano Prvo zasjedanje ASNOM-a, Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Makedonije na kojem je utemeljena Socijalistička Republika Makedonija kao dio buduće Jugoslavije u formi socijalističke federacije. Da nije bilo SR Makedonije kao dijela Jugoslavije ne bi danas bilo nezavisne države Republike Sjeverne Makedonije. Nije stoga ni najmanje slučajno što se i danas u Makedoniji 2. avgust obilježava kao Dan državnosti. U samorazumijevanju današnjih stanovnika Makedonije njihova politička zajednica utemeljena je na teritoriji koja ne pripada njihovoj republici. To je, reklo bi se, dosta neobična situacija.
Danas se u Banjoj Luci obilježeva trideseta godišnjica otkad je tadašnja Skupšina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini donijela Deklaraciju o proglašenju Republike srpskog naroda u Bosni i Hercegovini. Bilo je to, dakle, 9. januara 1992. Po samorazumijevanju današnjih stanovnika Republike Srpske, kao entiteta unutar Bosne i Hercegovine, njihova politička zajednica utemeljena je tog devetog januara pa je Narodna skupština Republike Srpske taj datum proglasila praznikom, Danom republike. Usprkos osporavanjima Ustavnog suda BiH, taj dan se i dalje obilježava kao praznik, a današnja proslava je, što zbog „okrugle“ godišnjice (tačno tri decenije), što zbog opšte političke situacije, pod posebnom lupom javnosti.
Ipak, kad se govori o utemeljivanju Republike Srpske, jedan detalj se, simptomatično, najčešće izostavlja. Kad god se govori o utemeljivanju SR Makedonije, prva asocijacija je manastir Prohor Pčinjski. Iz nekog razloga, međutim, kad se pominje Deklaracija o proglašenju Republike srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, obično nema pomena činjenice da je ona usvojena u hotelu Holiday Inn.
Ne poredim ovdje SR Makedoniju i Republiku Srpsku, ništa više nego bih poredio manastir i hotel (mada bi neka poređenja ukazala na neobične sličnosti; recimo površina Makedonije je 25.713 kvadratnih kilometara, dok je površina Republike Srpske 25.053 kvadratna kilometra, što će reći da su praktično jednake veličine), samo ukazujem na činjenicu da su njihovi utemeljivački akti doneseni izvan njihovih teritorija . Jer kao što se Prohor Pčinjski ne nalazi u Makedoniji, tako se ni Holiday Inn, odnosno Marindvor, ne nalazi u Republici Srpskoj.
Iz onoga što je poznato, čak ni u vrijeme kad je tadašnje srpsko rukovodstvo planiralo podjelu (gradskog područja) Sarajeva, nikad nisu išli toliko daleko da su Marindvor smještali u „svoj“ dio. Da li su svjesno odlučili da istoriju budućeg entiteta započnu na „tuđoj“ teritoriji?
Današnji dominantni pogledi na istoriju – bošnjački, koliko i srpski – polaze, naravno, od perspektive poznatog ishoda. Ako,međutim, zavirimo u dnevne novine od prije trideset godina, događaju iz Holiday Inna nije pridavana baš jako velika pažnja. Čak ni u banjalučkom „Glasu“ to nije dobacilo do naslovne stranice. U dnevnim novinama u BiH, kao i Hrvatskoj te Srbiji, mnogo više pažnje je posvećeno rušenju helikoptera posmatračke misije Evropske zajednice, kao i otvorenom pismu Slobodana Miloševića Milanu Babiću, negoli Deklaraciji o proglašenju Republike srpskog naroda u Bosni i Hercegovini.
Teško je očekivati da se dominantni bošnjački i dominatni srpski pogled na nastanak Republike Srpske ikad preklope, pa čak i da se nađu na pola puta. Za Bošnjake je ona genocidna tvorevina, a za Srbe, kako Dodik reče, „narodna država“ te sigurnosni mehanizam protiv ponavljanja genocida kakav je počinila NDH. Bez previše ironije, u tim vizijama je genocid najmanji zajednički sadržilac, samo što se ne misli na isti genocid.
Pa ipak, pošto se već više od četvrt vijeka živi u miru, u međunarodno priznatoj državi Bosni i Hercegovini koja se sastoji od Federacije i Republike Srpske, zašto je nemoguće i zamisliti da delegacija RS-a obilježi sebi važnu godišnjicu na licu mjesta, što se kaže, odnosno u hotelu Holiday Inn, kao što su makedonske delegacije uvijek bez problema dolazili u Prohor Pčinjski dok je postojala Jugoslavija kao zajednička država? Odgovor nije teško naći. Jugoslaviju su napravili pobjednici u ratu, dok je Bosna i Hercegovina nastala mirovnim sporazumom kojim je završen rat u kojem nije bilo jasnih pobjednika i jasnih poraženih.
Otud, iako političari iz Republike Srpske, čak i oni koji su bili na političkim funkcijama tokom rata, mogu najnormalnije da rade u zajedničkim institucijama u Sarajevu, svaka ideja o obilježavanju godišnjice donošenja Deklaracije o proglašenju Republike srpskog naroda u Bosni i Hercegovini na Marindvoru bila bi shvaćena kao neprijateljski čin.
Dok se bošnjačke političke i intelektuelne elite ne suoče sa činjenicom da su vezanjem zastava sa Hrvatima odnosno preglasavanjem Srba stvorile savršen izgovor SDS-u da iskoristi endehazijske traume za svoju političku agendu, odnosno dok politička i intelektualna elita u Republici Srpskoj sa stvarnim pijetetom, žaljenjem i kajanjem ne oda počast hiljadama nevino ubijenih civila, koji su se rodili i mirno živjeli na teritoriji današnje Republike Srpske, a kojima je jedini „krimen“ bio što nisu bili Srbi jer je, ako ništa drugo, time prekršen i član četiri devetojanuarske Deklaracije („Osnove društvenog, političkog i državnog sistema Republike urediće se njenim ustavom. Ustavom Republike garantovaće se puna ravnopravnost i jednakost pred zakonom naroda i građana i zaštita od bilo kog oblika diskriminacije.“), živjeće se u hibernisanom vidu ratnog stanja odnosno u iščekivanju ostvarivanja onog (proročanskog?) stiha srpske poezije koji je radikalnim bošnjačkim nacionalistima ubjedljivo najdraži dio cjelokupne srpske kulture i baštine: „Ćeraćemo se još“.
Piše: Muharem Bazdulj za Preokret, Foto: Društvene mreže