11. glava
Nekoliko definicija
Prije nego što počnem da pišem ovaj treći dio o etnokonfesionalitetu, da definišem nekoliko pojmova koje ću ovdje koristiti. Svi ovi pojmovi su ontrološki, i oni su opis biti bitka, a ne sudske procjene valjanosti neke pojave. Ja ne sudim.
Identitet – je spoljašnja simbolička bit forme određene grupe, odnosno ono na šta se neka kulturna grupa (etnicitet) poziva u stanju ugroženosti, stvarne od drugih grupa ili od prirode, ili imaginarne kada je žrtva huškanja određene dominantne klase kao sredstvo za napad na drugi etnicitet. Identitet može biti esencijalistički, kada suštinu simbolike pojedinacâ nekog etniciteta karakteriše samo jedna osobina, i ovo je najčešće zastupljeno kod teritorijalnih etniciteta i legitimizuje se tom teritorijom. Pored toga, identitet može biti i konstruktivistički, kada je suštinska simbolika etniciteta sastavljena od više uporednih identiteta. Ova pojava je česta kod endogenih grupa koje su i predmet mog pisanja, jer sâm etnokonfesionalitet se nikada ne pojavljuje samostalno, uvijek se kombinuje sa još nekim identitetom kao što su oligo-kulturalnost i etno-lingvističnost.
Identitet je samo ono što prestaje kada pojedinac napusti grupu i presdtane da ima onu simboliku koja ga je karakterisala u grupi. Identitet nije činjenica fizičke osobine¹, identitet je samo simbolizam, i on prestaje kada prestane njegova osobina, kog teritorijalnih grupa kada neko ode sa neke teritorije, kod etnolingvističnih kada prestane govoriti neki jezik, i kod etnokonfesionalnih kada pređe u drugu religiju.
Ali ovo nije moderni nacionalni identitet koji se bazira na nacionalnim idealima i naslijeđu diskursâ. Nacionalni identitet je produkt kapitalizma, u kapitalizmu je nastao, i sa kapitalizmom će nestati.
12. glava
Anegdota
Da raznasimo jednu stvar. Ovi moji tekstovi nisu religioznog nego klasno ideološkog² karaktera. Ne postoji osoba u našoj zemlji koja ima više razloga da ne voli sveštenike od mene. Ja sam kaligraf, i kroz moje ruke prolazi tekst Riječi, i oduševljen sam različitostima jezika, naročito jezika malih grupa na koje niko ne misli od kako znam za sebe.
I kada sam jednog visokog sveštenika, pod pretpostavkom da je u pitanju izrazito učena i kulturna osoba, konfesije α želio prijatno iznenaditi svojim radovima, tekstova osnivača religije α na maternjem jeziku tog osnivača, on mi je rekao da su to kaligrafije religije β i da to nema veze sa religijom α. Kada sam se požalio svešteniku iz religije γ on je počeo da se vajka, „kako su eto ti, tamo, primitivni“, a kada je isti taj sveštenik kasnije u drugom kontekstu saznao gdje sam bio za vrijeme rata, pitao me je zašto sam preživio³. Spoznavši karakter sveštenika konfesijâ α, β i γ, u svojim adolescentskim duhovnim traganjima pridružio sam se konfesiji δ, ništa nisam govorio o svojim prethodnim duhovnim traganjima, i počeo vjerovati da sam konačno našao sebi stado kojem ću se prišljamčiti, poniženje je došlo vrlo nisko sa križanjem mog imena i prezimena sa jednog spiska.
Feudalizam je donio veliku emancipaciju i veliko oslobođenje naskon robovlasništva. Također, uveo je novost, a to je autoritet učevnosti, tj autoritet sveštenika. Pojavili su se ustrojeno školstvo, izdavaštvo knjiga, ustrojena medicina. Sve ovo su obavljali sveštenici, koji su tada bili jedini obrazovani ljudi. Sve do kraja 15 i 16 vijeka, kada se pojavljuju inženjeri i naučnici, sva genijalna djeca, za koje se ustanovi da imaju veliku intelektualnu moć, a slabu fizičku, slana su u svešteničke škole. Uvijek je bilo genijalaca, ljudi sa umom Ajnštajna, i ne postoji dovoljno neprosvjećeno društvo koje će da ih odbaci. No u posljednjih 400-500 godina velika većina ovih genijalaca odlazi na tehničke i prirodne nauke, skoro niko od njih ne ide u sveštenike, tako da je moderno sveštenstvo prilično deficitarno po pitanju intelektualno potentnog kadra. Čak i neke svjetske religije imaju vrhunske sveštenike na nivou srednjoškolskog nastavnika književnosti danas.
Ali, poziciju srednjevjekovnih sveštenika zauzeli su moderni učeni ljudi i intelektualci u najnovije doba, tako da se stratifikacija moći pera i moći mača održala do danas.
I tako, individuaciju sam doživio čitajući Filosofiju Praksis, i evo me. Šta mi fali.
13. glava
Nastanak etnokonfesionaliteta
Svi paganski religijski sistemi su bili etnokonfesionalni, a zapravo sve paganske religije su zapravo etničke religije. Proziletacija je vršena ne širenjem pojedinih religija, već prihvatanjem bogova i njihovih kultova iz jedne religije u drugu.
Današnji etnokonfesionalitet je nastao u periodu feudalizma koji je prva društvena formacija u kojoj je izvršena institucionalizacija obrazovanosti (uslovno rečeno „institucionalizacija“), odnosno uvođenje sveštenika u politički život kao tada jedinih obrazovanih ljudi. To je dovelo do pojave društvene stratifikacije na najčešće tri (ali može i više i manje) staleža, međusobno odvojenih strahom od gubitka vlasti i reakcije na taj strah. Na dnu su se nalazili seljaci koji su obrađivali zemlju i proizvodili sredstva za život, za sebe i za povlaštene slojeve, a iznad njih su bili staleži koji su nosioci „moći pera“ dakle intelektualni stalež (sveštenici) i „moći mača“, odnosno vojni i ekonomski stalež. Ovo nisu bile elite već staleži jer nisu bili cirkularni. Etnokonfesionalitet se pojavljuje u društvima u kojima je odnos između sveštenika i pastve najbliži i najmanje alijentan, odnosno u društvima gdje je granica između onoga što je sveštenik i onoga što je običan vjernik, vrlo porozna te sveštenici vrlo aktivno učestvuju u običnom životu (kose livade ili rade u fabrikama), ili obični vjernici predvode vjerske obrede kao folklorne obrede (krsna slkava, okupljanje na Ajvatovici, čitanje u Sinagogi…). Također, pojavljuje se i snažan prodor aluzija na svete tekstove, najčešće centralno djelo na epiku i narodnu poeziju, ali i narodne poslovice.
Iako postoji nekoliko pred-feudalnih društava koja pokazuju jasne znakove etnokonfesionaliteta (po vjerovanju Inka, ovaj svijet je nastao rođenjem prvog Inke, kao pripadnika etniciteta, a folklorizovanost religije se pokazuje potpunim odsustvom eshatologije), etnokonfesionalitet je čisto ideološko pitanje stratifikacije feudalizma i njegovih antičkih preteča kao što je Darijanistička Persija ili Egipat nakon Ramzesa II, i kvaliteta otuđenja institucionalizovanog sveštenika od pastve i njegovog odnosa sa drugim staležima. Pojavljuje se samo u društvima koja od ranije imaju neke oblike ne-teritorijalnih identifikacija kao što su sekundogenost (kod južnoameričkih kastasa), oligokulturalnost (kod Kelta, Slavena i u Indokini) i etnolingvističnost kao kod Albanaca, Kurda i Slavena. I pojavljuje se samo u društvima koja su i prošla feudalizam, jer tamo gdje nije bilo srednjevjekovne verzije feudalizma, tamo etnokonfesionaliteta i nema (među Bantuinima i Kastasima), iako postoje njegovi društveni preduslovi.
14. glava
Rakurs učenih
Nesumnjivo je da informacija i znanje nisu roba. Zato ne postoji klasna pripadnost učenih, jer učeni nije proizvođač znanja. Ali postoje klasni i staleški rakursi učenih, odnosno pozicija sa koje učeni ljudi nastupaju u svom govorništvu pred auditorijem, pa prema tome i sveštenika kao jednog od učenih, naročito u feudalizmu. Znanje je vrijednost, pa prema tome postoji i onaj ko je vlasnik te vrijednosti, a to su učeni ljudi. Također, i duhovnost je oblik intelektualnog.
Sveštenik može da ima dva rakursa. Rakurs savjesti, kada se sveštenik pojavljuje kao dominantna figura u ljudskom društvu, ispod kojeg se nalazi ekonomski ili vojni magnat, a može imati i kulturni klasni rakurs kada nastupa sa aspekta kulture i kada je podređen ekonomsko-vojnim magnatima u feudalizmu. Ove kategorije su naslijedne, jer klasni rakurs sveštenika u feudalizmu, redovno naslijeđuju i kasnije grupe u periodu moderniteta, pa tako imamo neke od najobrazovanijih naroda svijeta kao što su Jevreji, Irci, Jermeni, Rusi iz okoline Odese, Česi, Slovenci, Vijetnamci i Kambodžanci i haka-Kinezi sa najvećim brojevima svjetski važnih naučnika i umjetnika, iz etniciteta koji su etnokonfesionalni, ili su u prošlosti imali snažne elemente etnokonfesionaliteta, upravo zbog naslijeđenog feudalnog staleškog rakursa sveštenika koji je prešao u klasni rakurs učenog u procesu modernizacije. Teritorijalniji narodi su slabiji od etnokonfesionalnih po pitanju demokratizacije učevnosti i efekta obrazovanja (kvantitet i kvalitzet obrazovanja, odnosno koliko učeni ljudi su sposobni da stvaraju djela veće ili manje vrijednosti), ali ovakvi etniciteti zbog snažnije dominacije učevnosti (posljedica alijenacije) žive u pravno uređenijim državama u kojima pravnici i sudije snažnije dominiraju nad klasom vlasnika materijalnih bogatstava.
15. glava
Folklorizacija religije
U svakoj religiji na svijetu, mora postojati otvoreno pitanje odnosa između vjerskog obreda koji predvodi sveštenik, vjerskog obreda koji predvodi lajik i običnog narodnog običaja. Uticaj monoteističke religije na narodni običaj, je izrazito rijetka pojava, a ona podrazumjeva postojanje vjerskog obreda bez učešća sveštenika, ili učešće sveštenika kao učesnika, ne kao predvodnika obreda. Ovdje treba biti oprezan, jer tradicija ne podrazumjeva običaj, tradicija je moderni konstrukt nastao u procesu formiranja nacije i odnosi se na ukazivanje na elite. Tradicija redovno ima uticaj iz religije zbog klerikalizma kao političke doktrine. U običaju ne učestvuju sveštenici kao predvodnici. Kod etnokonfesionalnih naroda postoje sljedeći oblici uticaja literarnog sadržaja religije na običaj:
a) – Aluzije na svete tekstove. U mnogim narodnim pjesmama, koje obavezno oslikavaju duh vremena (u njima ne smije biti tragove moderniteta), u svom literarnom sadržaju nose aluzije na neke događaje opisane u svetim knjigama. Ovo je dosta zastupljeno kod Kelta, nekih Slavena, Vijetnamaca, na sjeveru Meksika. Kod Poljaka se ovo pojavljuje u narodnim poslovicama gdje postoje izreke i mudrosti koje su u kontekstu starozavjetnih likova.
b) paralelno graditeljstvo. Običaj folklornog okupljanja pripadnika etniciteta na mjesta za koje se tvrdi da su refleksije mjesta gdje su se desili događaji opisani us vetim knjigama. Ovo je dosta zastupljeno kod Tervada Budista, kod Jermena i nekih kurdofonih Zimija, kod Etiopljana, a u Evropi ovo imaju samo Bošnjaci (Ajvatovica) i Gruzini (Betlehemska strmina u Tbilisiju).
c) Pošto su svi etnokonfesionalni narodi izrazito endogeni, postoji i religijski obred u okviru porodice u kojem ne učestvuje sveštenik (folklornog je karaktera) kod nekih grupa sjeveroistočne Afrike, naročito kod ne-kopskih etnoreligijskih grupa, kod Dekčanskih muslimana, i u Indokini postoji čitava procesija zajedničkog pripremanja trpeze u okviru mobe i objeda sa izrazito religioznim značenjem, poznatiji pod imenom Dan Pčela (pčele zajedno rade). U Evropi ovo imaju samo južnoslovenski pravoslavci, Srbi, Makedonci i Bugari, i razlike u načinu svetkovanja ovog običaja označava i etničku pripadnost onih koji svetkuju.
Ali sa ovim posljednjim treba biti vrlo oprezan zbog post-moderne globalizacije anglosaksonskog političkog diskursa koji često pominje porodicu i porodične vrijednosti, kao i „zdravu porodicu“. To su post-moderne floskule i pojavile su se tek devedesetih u procesu globalizacije. Endogenost je savršeno suprotna od tog diskursa, koji je vrlo redovan kod patricentričnih i teritorijalnih etniciteta (Engleza na primjer).
Nastaviće se
¹ Osim antropoloških preduslova za tip identiteta, a ne sam identitet.
² Kada kažem ideologija, mislim isključivo na prostor između povlaštenih i razvlaštenih, a ne govor političara. Mislim na odnos između sveštenika i vjernika, zašto bi vjernik došao u bogomolju slušati sveštenika, ili zašto bi radnik radio za gazdu, zašto bi podređeni činio ono što mu nadređeni zapovjedi, i na osnovu čega nadređeni zapovjeda.
³ U Našoj Zemlji postoji popularna parapolitička igra licitiranja brojevima ratnih žrtava. Iako i ja smatram da ti brojevi nisu tačni, ipak mislim da oni predstavljaju količinu emocije za izgubljenom žrtvom. Međutim, kako su ljudi koji tako licitiraju brojevima mahom emocionalni daltonisti, oni to skoro nikada ne primjećuju i žele brojeve ili da uvećaju ili da umanje, sa ciljem ponižavanja susjedne grupe i iskazivanja gađenja prema postojanju drugih grupa.