„Mali narodi i države tražiće svoje mesto pod suncem, a veliki će od njih tražiti da se odreknu svog moralnog blaga, pre svega borbe za pravdu i istinu. Sve će to podržavati istoričari upregnuti u kola dnevne politike, kojima pritiče veća ili manja sinekura iz kese moćnika. Кritička istoriografija biće na velikim iskušenjima, moraće da vodi tešku borbu protiv istorijskog revizionizma.”
Vladimir Dedijer
Revizionističke tendencije koje dominiraju u kulturnoj borbi na prostoru bivše Jugoslavije neumoljive su u prikazivanju partizana kao jednopartijske vojske odnarođenih fanatika. Međutim, antifašistička partizanska borba koja je emanirala naše najdublje slobodarske tradicije, pogotovo preko Drine gde je svojim otporom genocidnoj NDH garantovala biološki opstanak prečanskim masama, bila je izrazitije obojena narodnom epikom tog podneblja nego uskogrudom komunističkom frazeologijom o čemu svedoče koliko istorijske toliko i kulturne činjenice.
Jedan od krajiških prvoustanika, Osman Karabegović rekao je da je trobojka pod kojom se borio simbol porobljenog srpstva, a petokraka na njoj znak bratstva naroda. Pod tim znamenjem ne bi ponikla najuspešnija antinacistička gerila u Evropi da njegova poruka nije imala skoro arhetipsko uporište u kolektivnoj svesti grmečkih, kozarskih, ozrenskih i majevičkih seljaka kojima je prvenstveno bila upućena.
Kada je Jugoslavija 27. marta oduševljeno rekla ne mrkoj kugi, episkopat SPC je, kao za vreme konkordatske borbe, jednodušno ustao uz narod (među prvima i sve češće optuživani za fašizam Nikolaj Velimirović): govor patrijarha Gavrila kojim je blagoslovio pobunu protiv Hitlerove tiranije i Musolinija, ubice kralja Aleksandra, Ivan Meštrović nazvao je ubojitijim od svog nemačkog oružja. Crkva je u toj svesti bila ishodište one zavetne misli koju je veliki srpski prijatelj Tomaš Masarik izrazio lozinkom da je Hristos, a ne Cezar smisao naše istorije i demokratije. Kritičari puča koji Vinstonu Čerčilu zameraju da je tada evocirajući kosovsko opredeljenje cara Lazara preko radija ratovao do poslednjeg Srbina, zaboravljaju da je ovaj tri godine kasnije Titu poverio rođenog sina Randolfa koji se spustio padobranom u bosanske gudure i bio zarobljen u desantu na Drvar, ali su ga partizani oslobodili pre nego što mu je otkriven identitet.
Popovska deca
S druge strane, učenje Vase Pelagića, socijaliste u mantiji i najslobodoumnijeg srpskog nacionalnog radnika, ostavilo je dubokog traga na generacije parohijskog sveštenstva u Krajini koje je prošlo kroz banjalučku bogosloviju. Bila je to munja koja je zagrmela u narednim generacijama: među pelagićevcima bio je i čitlučki prota Ilija Kecmanović, narodni prvak i otac dr Vojislava Kecmanovića-Đede, sledbenika Masarikovog liberalizma i prvog ratnog predsednika ZAVNOBiH-a, koji se 1943. pridružio partizanima u oslobođenoj Tuzli.
Tu je bio i pop Simo Stojanović, čiji je sin zasigurno najopevaniji narodni heroj, legendarni doktor Mladen.
Sveštenički sin iz krajiškog mesta Ključa bio je i napredni teolog Nikola Mačkić, koji je kao katiheta u bijeljinskoj gimnaziji zajedno sa Đedom ratovao protiv neprosvećenosti i neznanja. Bio je simpatizer Jovanovićeve stranke levih zemljoradnika. U doktorskim studijama omela ga je uspostava ustaške strahovlade od koje se sklanja u Kragujevac, gde je dočekao i kobni oktobar 1941. godine.
Kada su nacisti pokucali na vrata njegove učionice, pribrano je naredio učenicima da zamene rimske cifre broja šest na kapama u četiri i tako izbegnu odvođenje u taoce. Dok su mu dzelati nudili da ostavi svoje ostale učenike na stratištu i spase se zahvaljujući ispravama NDH i poznavanju nemačkog, odbijao je ponositim usklicima da je Srbin, a ne Hrvat iz Bosne. Na kraju je pogubljen u zagrljaju sa njima.
Prota Jevstatije, pop Vlado i Zlatiborac Milan Smiljanić
Zabilješke iz ratnih dana Vojislava Kecmanovića spadaju u najintimnije i najživopisnije dnevničke zapise iz partizanske epopeje. Ovog sina stare svešteničke loze narodnih tribuna kroz muke gerilskog ratovanja u poznim godinama iznova je vodilo promišljanje o mestu vere i crkve u narodnom životu i istorijskoj sudbini prekodrinskih Srba čije je sveštenstvo, za razliku od drugih klerikalnih struktura, sa narodom vekovima činilo jedinstven demokratski organizam.
Zato su i najistaknutiji sveštenici u NOB-u bili heroji iz Balkanskog i Velikog rata i komite za vreme Turaka, kao novovaroški prota Jevstasije Karamatijević i Zlatiborac Milan Smiljanić.
Put i delo prote Karamatijevića, verskog referenta (vojnog sveštenika dodeljenog svakoj jedinici NOVJ za kakve je Tito jednom prilikom rekao da vrede više od pet komesara) Treće sandzačke proleterske brigade, i popa Vlade Zečevića, prekaljenog prvoborca iz ustaničkog Valjeva u činu pukovnika i referenta pri Vrhovnom štabu (kasnije prvog ministra unutrašnjih poslova SR Srbije) – potonjih delegata AVNOJ-a – pobija glavni revizionistički mit o nelegitimitetu i nezastupljenosti autentičnih srpskih predstavnika izvan Komunističke partije u političkim telima partizanskog pokreta.
Zečević je isprva u četničkim odredima učestvovao u oslobođenju Krupnja i Šapca, ali je razočaran napuštanjem aktivnog otpora i kursom saradnje s okupatorom sa svojom jedinicom od petstotinjak boraca prešao u partizane. Sa Dedijerom je u Rimu izvestio savezničku javnost o ustaškim zverstvima, čije je žrtve u Livnu opojao Karamatijević, koji je u ratnom vihoru i sam izgubio kćerke Kaju, Natašu i Zoru, suprugu Jefimiju, braću Vlajka i Milorada i dvojicu unuka. Nastupajući kroz srpske krajeve, u predasima od borbi krštavao je decu.
Proglas Skupštine pravoslavnih sveštenika
U crkvi sela Srpska Jasenica na oslobođenoj teritoriji Bihaćke republike održana je 15. novembra 1942. velika Skupština pravoslavnih sveštenika na kojoj su učestvovali pop Blažo Marković, verski referent Prve proleterske brigade, Zečević i Karamatijević, koji je pre zasedanja održao službu. Skupština je prihvatila Poslanicu koja žigoše snage kolaboracije i poziva jerarhiju, pastvu i ostale rodoljube na slogu u beskompromisnom otporu okupatoru. U njoj između ostalog stoji:
„Kroz sve vijekove ropstva nije srpski narod doživio takve zločine, paljenja i pokolje stotine hiljada srpskog življa, kao što su nosioci ‘nove Evrope’ – fašisti, učinili za ovih šesnaest mjeseci okupacije Jugoslavije. Otud nema opravdanja ni za jednog vladiku, sveštenika i Srbina da sarađuje sa okupatorima. Ta dosadašnja saradnja sa fašistima jednog dijela episkopata i sveštenstva, ravna je gnusom zločinu i izdaji svoga naroda, pa ih narod briše iz spiskova svojih sinova i izravnava ih sa zlikovačkim okupatorima. Isto tako odbacujemo belogardejskog izbjeglicu, samozvanog mitroplita Germogena, Pavelićevog ‘poglavara pravoslavne hrvatske crkve’ koji je sablazan i poniženje za pravoslavlje. Ovaj stav naše skupštine jedino odgovara tradiciji Svetosavske crkve. Dosadašnje držanje Njegove svetosti patrijarha Gavrila u skladu je sa tradicijama i idealima Svetosavske crkve, zato sveštenstvo i narod mogu s pravom očekivati da će i dalje moći u njemu gledati poglavara srpske crkve.“
Ova retorika svetog rata do istrage nacifašizma prosto je neuporediva sa kalkulantskim tonom ulemanskih rezolucija u Sarajevu, Prijedoru, Banjaluci i drugde koje se nastoje podvaliti pod čin otpora ustaškom režimu, što je još 1980. raskrinkao Derviš Sušić u svom antibarbarusu Parergonu.
Sremci u manastiru Tavna
Manastiri u zabačenim predelima, sa svojim prostranim prostorijama bili su idealna mesta za partizanske štabove i vojne bolnice, kao u istočnobosanskim sestrinstvima u Tavni i Lovnici, ili bratstvu Čokešine kod Loznice. Zbog toga su često bili na meti kaznenih ekspedicija, a četnici Radivoja Kerovića, koji su združeni sa hrvatskomuslimanskom SS divizijom Handzar priređivali paljevinu i pokolje sunarodnika u srpskim partizanskim selima severoistočne Bosne (u kojima je stradala i Kecmanovićeva žena Ana), zamalo su obesvetili manastir Tavnu kada su na Duhove 1944. uručili svečani poziv na proslavu svome nadređenom, štandartenfireru Deziderijusu Hampelu.
Manastir Tavna je u toku čitavog rata služio kao bolnica za ranjenike i važno razmeđe puteva sremskih partizana koji su 1942. i 1943. nadirali u Bosnu, o čemu u folklornom nasleđu svedoči koračnica Kad su Sremci krenuli koju je spevao pop Sava Suvić.
_462x740)
Istoričar Jovan Bojović u svojoj doktorskoj disertaciji istakao je da je krajem tridesetih u cetinjskoj bogosloviji bujao skojevski pokret koji je okupljao skoro dve trećine đaka, a 1939. buknuo je i trodnevni štrajk usled čestih pretresa u potrazi za marksističkom literaturom.
Spomenica palih sveštenika
Spomenica pravoslavnih sveštenika – žrtava fašističkog terora i palih boraca u NOB-u 1941-1945, koju je 1960. priredio sveštenički odbor na čelu sa protom Milanom Smiljanićem u izdanju Saveza udruženja pravoslavnih sveštenika, ruši drugi temeljni mit domaće revizionistike: da su socijalistička istoriografija i državni narativi stradanje srpskog sveštenstva tabuizovali i cenzurisali.
U ovom opširnom martirijumu, pored celokupnog stradanja sveštenika, bogoslova i monaštva od strane ustaša, honveda i balista, opisan je i bratoubilački teror onih koji su ga obavijali providnim plaštom pobožnosti – srpskih snaga kolaboracije.
Svešteniku i poznatom zadrugaru Andreji Božiću zatočenom u Kragujevcu 1942. ljotićevski gaulajter Marisav Petrović rugao se uz puno cinizma: „Šta veliš, pope Andro, sada kada je tvoj život u mojim rukama?“ On mu je odgovorio: „Kada je, Marisave, moj život u tvojim rukama, onda mi i ne treba.“ Sutradan je streljan.
To podseća na držanje dr Save Đukanovića, asistenta na beogradskom Bogoslovskom fakultetu, koji je po slomu julskog ustanka organizovao otpor u svom crnogorskom zavičaju: drljevićevcima je pred pogubljenje poručio: „Ne priznajem sud pod okupatorom.“
Ivanjički paroh i predratni opozicioni lider Dragoljub Milutinović stavio se na čelo ustaničkih odreda u svom kraju. Kada su četnički komadanti krenuli u legalizaciju odreda pri Nedićevoj vladi da bi se obračunali sa komunistima, njegov prijatelj Ivan Ribnikar ubedio ga je da nastavi borbu protiv okupatora sa partizanima. Sastanku su prisustvovali Tito i Lola Ribar. Priznat je za komandanta javorskog odreda partizana. U januaru 1942. zloglasni Boža Javorac zaklao ga je i odrao mu kožu s leđa.
Svršeni bogoslov koga je rat omeo da bude rukopoložen, Vladimir Bukilić, po liku iz Gorskog vijenca prozvan pop Mićo, postao je komadant Druge južnomoravske brigade i poginuo u jurišu na mitraljesko gnezdo u proleće 1944. na Pasjači. Proglašen je narodnim herojem.
Paroh Živojin Atanasković (pop Dina) pao je 17. novembra 1941. u okršaju sa Nemcima i ljotićevcima kao mitraljezac kosmajskog odreda.
Jeromonah Timotej Petrović iz Oraškog odreda poginuo je po povratku sa Kadinjače u borbi protiv četnika.
Pop Momčilo Nešić iz Kosovske Mitrovice pojao je dok su ga gestapovci strahovito mučili.
Prota Mirčeta Golović iz Nikšića poginuo je na Sutjesci.
Četnici su zbog simpatija prema NOB-u, osude kolaboracije ili nepokora njihovim starešinama zaklali ili streljali vranićkog paroha Borivoja Gavrilovića, parohe Milisava Perišića i Nebojšu Popovića u žičkoj eparhiji, popove Aleksandra Markovića i Jeremiju Isakovića u šumadijskoj eparhiji, Živorada Markovića u šabačko-valjevskoj eparhiji, studeničkog sabrata Mateja Damnjanovića, Iliju Buđina i Josifa Bragina iz braničevske eparhije. Popa Damjana Damjanovića ubili su ljotićevci jer je narodu prokazivao njihovu izdaju.
Zaboravljeni Gorazd Pavlik
Srpska pravoslavna crkva proslavila je 4. maja 1961. sveštenomučenika Gorazda Pavlika. Ovaj bivši katolički sveštenik po ujedinjenju Čehoslovačke pristupio je reformističkom pokretu za stvaranje narodne crkve na ćirilometodskim i husitskim tradicijama, budući da je većina Čeha bila s pravom ogorčena na rimokatoličku jerarhiju u kojoj su gledali vekovnu reakcionarnu polugu habzburškog apsolutizma. Kada je ova Češka crkva saborima u Olomucu i Sremskim Karlovcima objedinjena sa SPC, zamonašio se u Krušedolu da bi ubrzo 1921. u Beogradu bio svečano hirotonisan u novoizabranog episkopa čeških i moravskih zemalja.
Češki komandosi koji su u maju 1942. presudili protektoru Moravske Rajnhardu Hajdrihu, trećerangiranom nacisti posle Hitlera i Himlera, potražili su utočište u kripti praškog pravoslavnog Hrama Svetih Ćirila i Metodija gde su odolevali naletima esesovaca sve dok nisu izvršili samoubistvo kako bi izbegli zarobljavanje.
Nacisti su krenuli u jezivu odmazdu nad češkim civilima koja je predviđala potpuno istrebljenje pravoslavlja u Češkoj: sve crkve su preko noći zatvorene i oskrnavljene, a među prvima je postradao vladika Gorazd koji je pred prekim sudom preuzeo svu odgovornost za pomaganje padobrancima na sebe, i sam ponevši oreol nacionalnih svetitelja, konstantskih mučenika Husa i Jeronima.
Smisao antikomunizma danas
Upravo su srpski partizani koji su činili okosnicu jugoslovenskog narodnooslobodilačkog pokreta bili ti koji su, baš po Karabegovićevoj simbolici, u jeku fratricida potaknutog od strane okupatora hrišćanski pružili ruku svakome ko je bio spreman na iskrenu borbu protiv zavojevača. Najistaknutiji ideolozi srpskog nacionalnog stanovišta s kraja minulog veka, poput Milorada Ekmečića, a pogotovo Dobrice Ćosića i Mihaila Markovića, nisu imali dilemu oko patriotskih i civilizacijskih tekovina NOB-a koje danas sa polazišta koja nemaju veze sa osnovanom kritikom politike posleratnih vlasti osporavaju ostrašćeni antikomunisti, za koje partizani izgleda nisu bili dovoljno srpska vojska.
Sve i da uz sebe pored vere i požrtvovanosti ovih časnih jereja nisu imali Vladimira Dedijera, Mešu Selimovića, Skendera Kulenovića i Milovana Đilasa, bili bi srpskiji od kolaboranata koji su dok je oslobađano Jastrebarsko sklapali sporazume o legalizaciji sa ustaškim režimom i koji su pod oznakama hrvatskih borbenih zdrugova (Kroatische Kampfgemeinschaften) zajedno sa njegovim ostacima odstupali prema Blajburgu.
U tom smislu, kultura sećanja zvanične Rusije i Ruske pravoslavne crkve kroz kult pobede Crvene armije u Velikom otadzbinskom ratu bila bi zdrav primer za srpsko društvo u celini. Nikakva novina nije da su kvislinzi od Petena do Ljotića i Nedića vazda bili najgrlatiji rodoljupci, ali sve dok njihovi glorifikatori brehtovski urlaju krezube sofizme, a intelektualci ćute zbog korice hleba, nećemo se, kako vele, maknuti iz četrdeset prve. Bar ne kao nacija koja pretenduje na dostojanstven odnos prema neporecivim istorijskim činjenicama umesto šizofrene i samoporičuće krize identiteta u kojoj je prošlost neizvesna, a budućnost zaboravljena.
Piše: Vojislav Durmanović za magazin OKO
Foto: MidJourney prompt by Preokret