Napomena: Ovaj tekst je prilagođeni zaključak doktorske disertacije istoričara Vladana Vukliša o učešću Jugoslovena u građanskom ratu u Španiji. Tekst se objavljuje povodom konferencije “Jugosloveni u španskoj republikanskoj vojsci (1936–1939): Ažuriranje spiska jugoslovenskih dobrovoljaca i nova istoriografska istraživanja”, koja se održava 18–20. maja 2023. u organizaciji Instituta za noviju istoriju Srbije u Beogradu. Tekst ujedno predstavlja i ranu najavu autorske knjige “Jugosloveni i Španski građanski rat”, čije je objavljivanje planirano za početak naredne godine.
Španski građanski rat predstavlja jedan od najvažnijih događaja savremene epohe. Posljedično, on je u velikoj mjeri uticao i na jugoslovensku istoriju XX vijeka. Nakon viševjekovne udaljenosti, koja je prekidana tek skromnim kontaktima između Balkana i Pirinejskog poluostrva, izbijanje rata i revolucije u Španiji doveli su do naglog prožimanja dvije istorijske putanje. Razumije se, one su međusobno prepletene u globalnim tokovima, koji su obilježili dvije decenije između Velike ekonomske krize i početka Hladnog rata. Ekonomska depresija, ideološka radikalizacija i politika revanšizma stvorili su snažan voluntaristički naboj, koji je hranjen željama čitave jedne generacije da ne ostavi svoju mladost u rovovskom blatu, odnosno, da ne doživi sudbinu prethodne generacije, koja je četiri godine krvarila na evropskim ratištima za interese krunisanih glava, moćnika i bogataša. Paradoksalno, nova je generacija bila spremna podnijeti nove žrtve, pa i novi rat, ali pod uslovom da taj rat bude rat za okončanje svih ratova. Sa tom idejom, desetine hiljada mladića, među njima i skoro dvije hiljade rođenih između Gorice i Strumice, pohitali su u odbranu Španske Republike, smatrajući da njenom odbranom, brane sve ono do čega im je stalo.
Mi i dalje ne znamo tačan broj jugoslovenskih dobrovoljaca koji su uzeli učešća u Španskom građanskom ratu. Dva su razloga za to. Prvi leži u odsustvu usaglašenih kriterija kojima bi se definisalo šta se podrazumijeva pod terminom “jugoslovenski” dobrovoljac. Drugi leži u manjkavosti individualnih napora da se svi dobrovoljci popišu. Koliko god ovakva nastojanja bila hvale vrijedna, iscrpni poduhvati bi ipak trebalo da budu kolektivni, sa pristupom koji podrazumijeva ne samo temeljan povratak izvorima, nego i reviziju i verifikaciju postojećih popisa. U svakom slučaju, mi danas možemo operisati sa okvirnom brojkom od oko 1.850 dobrovoljaca. Postojeći izvori i analize sada su dostatni za kvantitativne obrade strukture i porijekla dobrovoljaca, kao i za kvalitativne ocjene o njihovim motivima, političkim ubjeđenjima i ličnim aspiracijama.
S tim u vezi, moguće je izvući nekoliko jasnih zaključaka. Prvo, struktura i porijeklo Jugoslovena u Španiji mogu se sažeti u tri ključne riječi: proleteri, emigranti i komunisti. Uopšte ne iznenađuje činjenica da najveći broj dobrovoljaca čine pripadnici radničke klase, posebno prve generacije novih proletera, čiji su korijeni na selu. Većina njih su postali radnici u mladom dobu, najčešće odlazeći trbuhom za kruhom u zemlje zapadne i centralne Evrope. Najveći dio jugoslovenskog kontingenta čine ekonomski emigranti koji u Španiju polaze iz Francuske, Belgije i Sjeverne Amerike. Ova činjenica kontekstualizuje već poznat podatak da najveću etničku grupu među dobrovoljcima čine prvo Hrvati, zatim Slovenci, a tek na trećem mjestu Srbi. Takva struktura zapravo reflektuje statistiku ekonomskog migriranja u zemlje zapadne hemisfere u prvoj polovini 1930–ih godina. Oni koji su u Španiju otišli direktno iz Jugoslavije čine manje od četvrtine ukupnog broja. Naravno, najveću političku grupu, gotovo polovinu ljudstva, čine komunisti, čiji su se čelni ljudi uglavnom nalazili u emigraciji, na relacijama između Moskve, Beča, Praga i Pariza. U trenutku izbijanja rata u Španiji, članovi rukovodećeg aktiva su se zatekli u Moskvi, iz koje će više od 80 ljudi biti upućeno na Pirinejsko poluostrvo u svojstvu komandnih i političkih kadrova. I dok su oni upućeni kao disciplinovani članovi Komunističke partije Jugoslavije (KPJ), većina ostalih pripadnika kontingenta odlaze sa različitim motivima, uglavnom povučeni opštim, transnacionalnim tokovima antifašističke solidarnosti.
Što se tiče vojne istorije jugoslovenskog učešća u Španskom građanskom ratu, bilo je potrebno poduzeti ambiciozan pokušaj identifikacije, strukturiranja i uporednog praćenja Jugoslovena kao subjekata rata. Naravno, danas se možemo intenzivno koristiti ne samo primarnim izvorima, nego i prethodnim pokušajima drugih istraživača, bilo veterana, bilo naučnika, da utvrde činjenično stanje, strukturu, brojnost i personalnu kompoziciju jugoslovenskog kontingenta unutar Narodne armije Republike Španije. Novim istraživanjem i ekspozicijom pokušalo se ovaj kompleksni istorijat svesti na pregledan, precizan, vremenski segmentiran i jasan tekst, koji može poslužiti kao referentna tačka svim dodatnim istraživanjima. Sačinjena ekspozicija prati Jugoslovene kroz radničke milicije (kako komunističke, tako i anarhističke), stvaranje Internacionalnih brigada (Interbrigada), bitku za Madrid (dvije balkanske čete, u XI i XII brigadi), prvu bitku kod Teruela (jugoslovenska grupa u bataljonu “Čapajev” XIII brigade), bitku kod Anduhara (jugoslovenska grupa u mitraljeskom bataljonu XIV brigade), bitku na Harami (jugoslovenska četa u bataljonu “Dimitrov” XV interbrigade), zatim, koncentraciju Jugoslovena (bataljon “Dimitrov”, novi bataljon “Đaković” pri štabu 45. divizije i Protivtenkovska baterija “Petko Miletić”), njihovo zajedničko učešće u ofanzivama na Brunete i Saragosu, kao i konačnu koncentraciju u CXXIX brigadi početkom 1938. godine. Takođe, učinjen je i pokušaj da se uvežu priče o Jugoslovenima u štabovima, artiljeriji, avijaciji, sanitetu, među tenkistima, španskim jedinicama itd. Pored strukturalnog, velika je pažnja posvećena kvalitativnom: značaju Jugoslovena kao pojedinaca i kao kolektiva, odnosu Jugoslovena sa pripadnicima drugih nacija sa kojima su dijelili rovove i štabove, kao i doživljaju ratne drame kroz jugoslovensku prizmu. Veći dio prostora posvećen je Jugoslovenima u kontekstu kontraobavještajnog rada, prvo, zato što je nekoliko jugoslovenskih kadrova zauzimalo značajne pozicije u tim službama, drugo, zato što o tome postoji dosta nenaučne spekulacije, čime se postavlja naučna potreba suštinske demistifikacije i utvrđivanja činjeničnog stanja. Isto važi i za pitanja represije u širem kontekstu Staljinove “velike čistke”.
Što se tiče političke istorije jugoslovenskog učešća u ovom ratu, neminovno je i nužno da se ona postavi široko. Nemoguće je razumjeti motive, međusobne odnose, kao ni mnoge konkretne situacije, ako se ne razumije šira istorija KPJ, odnosno još šira istorija komunističkog pokreta, Komunističke internacionale (Kominterne) i Sovjetskog Saveza. Detaljan pregled istorije KPJ, sa posebnim osvrtom na ljude od ključnog značaja za španske događaje, neophodan je da bi se istovremeno mogli shvatiti povratni uticaji Španskog građanskog rata na sudbinu jugoslovenskih komunista i njihovog pokreta. Na ovom planu, moguće je izvući nekoliko zaključaka.
Prvo, preklapanje Španskog građanskog rata sa antifašističkom strategijom narodnog fronta, izazvalo je istovremeno preklapanje političkih premišljanja o Španiji i Jugoslaviji. Gledajući u izvore i redosljed događaja, izgleda da je odbrana Španske Republike kao demokratske, progresivne, multinacionalne i federativne države inspirisala definisanje budućeg preustroja Jugoslavije. Drugo, Španski građanski rat se preklapa sa sudbonosnim periodom u istoriji KPJ, čiji će se rasplet odraziti i na istoriju Jugoslavije. Rat počinje sa vrhuncem političke karijere Milana Gorkića (Josipa Čižinskog), traje kroz njegov pad i unutrašnje borbe za prevlast u partiji, a završava se pobjedom Josipa Broza Tita. Novijim istraživanjima je jasno pokazano kako Titov uspon nije nastupio demontiranjem, nego upravo suprotno, konsolidacijom i prilagođavanjem Gorkićevog nasljeđa, u čemu su mu najveći otpor – po pravilu, mada ne isključivo – pružali Gorkićevi kritičari. To je vidljivo i u Španiji. Sa jedne strane, kadrovi kojima je Gorkić dao politička ovlašćenja – Božidar Maslarić, Dragotin Gustinčić, Karlo Mrazović i Rodoljub Čolaković – nastavili su podržavati Tita. Sa druge strane, oni koji su pružili, iz različitih, ne nužno političkih razloga, otpor tim kadrovima, stavili su se, makar implicitno, na stranu Titovih suparnika, Ive Marića i Labuda Kusovca. Sve kasnije priče o “sumnjivim” smrtima nastale su iz permutacija onih glasina koje su u Španiji širene u borbi protiv “gorkićevaca”.
Treći zaključak koji se odnosi na KPJ potvrđuje ono što je već bilo poznato, naime, da je Španski građanski rat predstavljao veliki trening kadrova. Ali ovu je misao potrebno detaljnije obrazložiti. Rat u Španiji nije nužno bio vojna škola u onom pravolinijskom smislu, po kojem mnoštvo ljudi prolazi bitke od Madrida do Katalonije, pa naučene lekcije prenosi u okupiranu Jugoslaviju. Bilo je i toga, ali preklapanja između grupe prekaljenih španskih ratnika koji su proveli veći dio rata na frontu ili komandnim pozicijama, sa onima koju su to isto radili tokom NOR–a, manja su nego što bi se očekivalo. Značajan dio važnijih kadrova iz Španije nije nužno ni došao do Jugoslavije. Mnogi su poginuli (najviše rangirani, Vladimir Ćopić, ubijen je u Staljinovim čistkama), ili su ostali u Francuskoj i priključili se pokretu otpora, ili su vraćeni u Sovjetski Savez. Takođe, radilo se o drugačijoj vrsti rata: njihovo prenošenje iskustava sa regularne i frontovske na gerilsku borbu iziskivalo je značajna prilagođavanja i učenje u hodu. Ipak, broj onih koji su stekli ova iskustva bio je više nego dovoljan za stvarnje kičme partizanskog pokreta u Jugoslaviji. Od 25 članova glavnih štabova Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ), 15 su španski borci; pritom, Glavni štab za Hrvatsku dodatno je ilustrativan i reprezentativan: od pet “Španaca”, samo jedan je prethodno prošao kroz vojnu obuku u Sovjetskom Savezu, ali su sva petorica u Narodnoj armiji Španije stekli podoficirske i oficirske činove.
Školu, pored Španije, predstavljali su i francuski logori u koje je bilo smješteno preko 450 jugoslovenskih interbrigadista, ali je ta škola bila politička. Tu su vojna iskustva dopunjena ideološkom obukom. Daleko više nego u Španiji, u logorima dolazi do političkog učvršćivanja i djelimične ideološke homogenizacije španskih boraca. Upućeni jedni na druge, oni su logorski život vodili kolektivno, disciplinovano i kreativno. Iz antifašističkih veterana, izrasli su u grupu komunističkih militanata. Na kraju, Španski građanski rat je bio škola i za one koji se nisu borili, nego su pomagali na drugi način, drugdje: sakupljanjem potpisa i novčane pomoći, radom na punktovima za slanje dobrovoljaca, organizacijom ilegalnih prelazaka granice, falsifikovanjem pasoša i dokumenata, skrivanjem ljudi, pisanjem članaka, dijeljenjem letaka — sve ono što će biti od značaja za vrijeme dolazeće okupacije.
Španski građanski rat je uticao i na Jugoslaviju kao zemlju. Izbijanje rata odmah je stavilo na probu spoljnu politiku neutralnosti premijera Milana Stojadinovića. Uprkos svim proklamacijama o nebiranju strane, rat u Španiji je povećao iracionalne strahove od boljševizma, koji su kod kneza Pavla prerasli u paranoju. Sa pozadinom španske drame, Stojadinović je brzo poveo zemlju putem Pavlovih ideoloških uzora, britanskih desnih konzervativaca. Njihova politika pozdrazumijevala je demontiranje francuske koncepcije kolektivne sigurnosti (savez sa Čehoslovačkom i Sovjetskim Savezom) i usmjeravanje Hitlerovog revanšizma na istok, protiv boljševika, čime su Španija, Austrija i Čehoslovačka nepovratno žrtvovane. Tokom trajanja Španskog građanskog rata, Stojadinović je razvio prijateljske odnose sa Italijom, Bugarskom i Njemačkom. Odnos prema Španskoj Republici oblikovale su ove objektivne okolnosti, ali i subjektivno djelovanje tamošnje jugoslovenske diplomatske misije, koja je cijeli rat posmatrala kroz prizmu uglađenog okruženja bario Salamanke, najbogatijeg kvarta u Madridu, upijajući rasplamsale strahove od “podivljale revolucije” i “bezbožnog komunizma”. Već provođena represija protiv KPJ, produžena je i na njenu špansku kampanju. Sakupljanje pomoći zabranjeno je obrazloženjem o neutralnosti države. Pomoć se nije smjela sakupljati čak ni za siročad Republike, jer je to, jasno govore vlasti, pomoć za “djecu španskih komunista”. Dobrovoljcima koji su otišli u borbu protiv fašizma oduzeto je državljanstvo. Smatralo se kako su oni ne samo komunistički, nego i opasni, antidržavni elementi, koji su u Španiji, kako glasi jedna u nizu paranoidnih depeša, nesumnjivo krivi za ratne zločine.
Početna liberalizacija javnog mnijenja u prvoj godini Stojadinovićeve vlasti, koja je obilježena slobodnijim izražavanjem simpatija za jednu ili drugu stranu, postepeno se pretvorila u cenzurisan prostor u kojem su prorepublikanski glasovi – od “Naše stvarnosti”, preko “Politike” do Edvarda Kocbeka – sasvim potisnuti. Ostali su Frankovi ljubitelji, katolički klerikalci i desničari svih boja i nacija, od Miloša Crnjanskog do Ive Bogdana. Stojadinović je ovu implicitnu podršku Franku iskoristio za približavanje Musoliniju, ali su najveću praktičnu korist iz profrankističke i antikomunističke histerije izvukle ustaše. Upravo kroz pojačanu propagandu za “katoličku stvar” Španije u tonovima agresivnog fašizma, došlo je do međusobnog prepoznavanja klerikalnih i ustaških krugova, čija će konvergencija biti od ključnog značaja za 10. april 1941. godine.
Španska Republika je izgubila rat, ali njeni međunarodni borci nisu bili poraženi. Značajan dio njih je bio ubijeđen da ih čeka drugo poluvrijeme. Na toj misli razvili su čeličnu volju. Pregrmili su agoniju franucskih logora, ali i moralnu zavrzlamu sovjetsko-njemačkog pakta o nenapadanju. Oni su, možda bolje nego svi drugi, znali da su obje stvari, i logori i paktovi, zasigurno privremeni. Prvo su iskoristili za zbijanje redova, a drugo za povratak u zemlju. Rizičnim ali genijalnim potezom, tokom proljeća i ljeta 1941. godine, prijavljivali su se za rad u Njemačkoj – koja je bila gladna radne snage – odakle su kao “Hrvati”, pravi ili lažni, odlazili na godišnji odmor kući… zauvijek. Čekali su ih drugovi koji su se na razne načine, uz pomoć porodičnih veza ili bijegom, već uspjeli izvući iz logora. Spremno ih je dočekala i njihova partija, sa punktovima za prebacivanje u partizane, gdje su planirani za rukovodeća mjesta. Očekivanja su uglavnom opravdali. Ne postoji bolji zaključak od činjenice da su sva četiri armijska komandanta bili španski borci. Ipak, važno je naglasiti da je njihova uloga u Drugom svjetskom ratu spletena od široke lepeze različitih sudbina. Kulturološki arhetip “Španca”, kakvim god da ga zamišljamo, reduktivan je, i ne predstavlja istorijsku istinu. Među njima postoje jednako izražene razlike kao i među drugim likovima jugoslovenske revolucije. Ako nešto možemo uopštavati, to je njihov vojnički značaj. Ali dalje od toga jednostavno ne možemo ići, nego se moramo odnositi prema njima kao pojedincima, gdje njihove španske pozadine postaju važni, ali ne i ključni elementi razumijevanja.
Njihova heterogenost potvrđena je i u posljeratnom periodu. Sa jedne strane, manji broj je odmah isključen pred Kontrolnom komisijom KPJ, stradao u Dahauskim procesima, ili je uhapšen u borbi države protiv “informbirovaca”. Sa druge strane, tokom stvaranja i izgradnje socijalističke Jugoslavije i konsolidacije vlasti KPJ, mnogi “Španci” su igrali znajačnu ulogu kroz sve ešalone države i partije, na čelu sa Politbiroom. Naravno, nisu svi bili ni sposobni ni podobni za politiku, vojsku ili visoke funkcije, pa se nemali broj njih vratio “običnim” poslovima. Oni koji su ostali u srednjim i višim ešalonima, najčešće su se grupisali u tri sektora: profesionalnoj politici, odbrani i diplomatiji. Kao komunisti dugog staža, jedni su birani u skupštine i komitete, a neki od njih su imenovani i na ministarska mjesta. Drugi su se pak toliko srodili sa uniformom da im je bilo sasvim prirodno nastaviti karijeru u Jugoslovenskoj narodnoj armiji (JNA). Treći su iskoristili svoja emigrantska iskustva i poliglotska znanja, stvarajući izniman krug vrsnih diplomata. Na vrhuncu moći ostali su tokom 1950–ih i 1960–ih godina.
Prolaskom tih decenija, oni su već uglavnom ulazili u odmakle godine. Tada su se okrenuli pisanju i memorijalizaciji. Aktivirali su svoje Udruženje, koje je bilo neumorno u pomaganju i zaštiti svojih članova. Prihvatali su čak i one koji su u jednom trenutku otpali od kolektiva, najčešće zbog Informbiroa. I njima je priznat zakonom definisan status “španskog borca”, a dat im je prostor da kroz memoarske zapise ovjekovječe svoja sjećanja na zajedničku borbu. Ipak, bilo je izuzetnih slučajeva, kada su odnosi ostali toliko zatrovani da ih ni duboka starost nije mogla ublažiti. Takvi su odnosi bili podloga za raspaljivanje mašte i kontroverznih kontraistorija, koje i danas žive kroz komercijalnu publicistiku.
Pet decenija nakon Španskog građanskog rata, već ostarjeli veterani, uzeli su sebi za pravo da kažu ono što misle, da pokušaju okrenuti točak istorije u onom pravcu koji neće dovesti do potpune propasti onoga za šta su se cijele svoje živote borili — jugoslovenskog socijalizma. Braneći taj socijalizam od loših rješenja, došli su u sukob sa novom generacijom profesionalnih birokrata, koji za njihove prijedloge nisu imali ni vremena, ni sluha, ni smisla, pa ni interesa. Kako je rečeno na samom početku studije, ostalo je neodgovoreno pitanje: da li su “Španci” iskupili svoj španski poraz, ili su novi porazi bili teži od njihovog iskupljenja? Možda je najbolji odgovor dao Ivo Vejvoda, koji je, sagledavajući pitanje o ispravnosti njihove borbe i njihovih stavova, upozorio kako je realni socijalizam možda na samrti, ali realni kapitalizam i dalje postoji. Sve one suštinske mane savremenog svijeta, koje su ih na ovaj ili onaj način odvele na španska bojišta, nisu nestale. Naprotiv. I zato, “kad sebi postavim pitanje o smislu svog životnog angažmana, o izgubljenim iluzijama, porazima i zabludama, odgovor je na koncu ipak pozitivan: bilo je to iskreno i pošteno traganje za jednim boljim, pravednijim i slobodnijim svijetom i životom”.
Piše: Vladan Vukliš za Preokret
Ilustracija: MidJourney prompt by Preokret