SINIŠA JERKOVIĆ: Nacionalni identitet nije genetička kategorija, ali se genetika “dešava” u okviru naroda

Porijeklo jedna od glavnih, ako ne glavnih tema svih rasprava na Balkanu. Uvrđivanje “starosti” naroda, odnosno toga koji je narod stariji, glavna je tema dnevnopolitičkih narativa. Siniša Jerković je jedan od osnivača i član redakcije Srpskog DNK projekta, koji je osnovan je septembra 2012. i predstavlja pionirski poduhvat entuzijasta okupljenih oko Društva srpskih rodoslovaca „Poreklo“ da se na jednom mestu saberu podaci svih osoba sa naših prostora koje su uradile Y-DNK test (praporijeklo po muškoj liniji). U Projektu učestvuju genetičari dr Dušan Keckarević sa Biološkog fakulteta i dr Bojana Panić iz DNK centra za genetiku, dr Ivica Todorović iz Etnografskog instituta SANU, dr Miloš Timotijević iz Narodnog muzeja u Čačku i Borisav Čeliković, urednik biblioteke “Koreni”, u izdanju Službenog glasnika Sa Sinišom, kao jednim od vodećih autoriteta iz ove bolasti, smo stoga pokrenuli niz zanimjivh tema sa ciljem raspetljavanja ove izuzetno kompleksne teme.

Poštovani gospodine Jerkoviću, populaciona genetika je tema sa kojom se danas mnogo ljudi bavi bez najosnovnijeg predznanja o čemu se govori. U mnogim dosadašnjim intervjuima nigdje nije bilo pojašnjenja na koji način se utvrđuje porijeklo po Y hromozomu. Kako pojasniti laiku koji nikada nije učio biologiju o čemu se radi, to jeste kako „nacrtati“ o čemu se radi da svako razumije?

Utvrđivanje porijekla po Y hromozomu zasniva se na činjenici da se Y hromozom uglavnom neizmjenjen prenosi direktno sa oca na sina. Pri tome je naglasak na ovome „uglavnom neizmjenjen“, jer se određene promjene na Y hromozomu ipak dešavaju i upravo one nam pomažu da ispratimo linije nasleđivanja i da utvrdimo ko od koga potiče. Svi potomci jednog muškog pretka sadrže i sve promjene na Y hromozomu koje su se kod tog pretka desile. Za istraživače je važno da registruju te promjene, odrede im starost i redoslijed pojavljivanja  i na taj način formiraju svojevrsno rodoslovno stablo Y hromozoma.

Stari Sloveni su specifična populacija koja je je zbog relativne izolovanosti u jednom periodu svoje etničke istorije te kasnijeg naglog demografskog rasta i širenja, uspjela da sačuva prepoznatljiv skup haplogrupa, za koje danas uglavnom možemo tvrditi da su opšteslovenske. Tu prije svega mislimo na razne grane haplogrupa: R1a-Z280, R1a-M458 i I2-YP196

U tom stablu svaki pojedinac koji se testira može pronaći svoje mjesto,a samim tim i saznati ko mu je genetičkinajbliži, od koje populacije potiče i sl. Prednost utvrđivanja porijekla po Y hromozomu leži u činjenici da nam ovaj metod potpuno egzaktno otkriva direktnu liniju muških predaka hiljadama godina unazad, dok je nedostatak u tome što je to tek jedan mali dio našeg ukupnog genetskog nasleđa.

Analiza porijekla po Y hromozomu našla je široku primjenu upravo u porodičnim rodoslovljima, jer se i prezimena najvećim dijelom nasleđuju po muškoj liniji. Ona je takođe korisna jer se kroz praćenje promjena na Yhromozomu, mogu bolje razumijeti migracije naroda i etnogenetski procesi u bližoj i daljoj istoriji.

Šta su to, zapravo, haplogrupe i kako ih utvrđujemo i ustanovljujemo?

Haplogrupučini sveukupnost zajedničkih promjena ili mutacija na Y hromozomu kod dva ili više testiranih pojedinaca. Haplogrupa nije ništa drugo nego ogranak na rodoslovnom stablu Y hromozoma, određen specifičnom promjenom ili mutacijom. Haplogrupe se po opšteprihvaćenom standardu označavaju abecednim slovima, pa tako govorimo o haplogrupama I, R, E i sl.

Na taj način je današnja svjetska populacija podijeljena na nekih dvadeset osnovnih haplogrupa, koje se dalje dijele na veliki broj mlađih ogranaka. Starost osnovnih haplogrupa se procjenjuje na nekoliko desetina hiljada godina, dok su neke od haplogrupa-ogranaka stare tek nekoliko stotina godina. Pored označavanja abecednim slovima, haplogrupe se dodatno označavaju i laboratorijskim nazivima konkretnih mutacija koje ih definišu.

Prednost utvrđivanja porijekla po Y hromozomu leži u činjenici da nam ovaj metod potpuno egzaktno otkriva direktnu liniju muških predaka hiljadama godina unazad, dok je nedostatak u tome što je to tek jedan mali dio našeg ukupnog genetskog nasleđa

Te konkretne mutacije su tzv. SNP-ovi (Single Nucleotide Polymorphisms). Kada na primjer označimo haplogrupu I1-P109, I1 je abecedna oznaka haplogrupe, dok jeP109 naziv konkretne mutacije (SNP-a) koju posjeduju svi pojedinci koji potiču od pretka kod kog se ta mutacija prvi put pojavila. Taj skup pojedinaca koji potiču od zajedničkog pretka i posjeduju njegovu konkretnu mutaciju nazivamo haplogrupom.

Koje su dominantne haplogrupe u Srbiji, BiH i Crnoj Gori i šta nam to govori o porijeklu stanovništva ovih prostora?

Ako govorimo o osnovnim haplogrupama, haplogrupe dominantno prisutne u Srbiji, BiH i Crnoj Gori su iste one koje su prisutne i kod ostalih evropskih naroda,a to su haplogrupe E, G, I, J, N, R. Međutim, ako govorimo o mlađim granama haplogrupa, onda bismo mogli reći da su na našim prostorima dominantne sljedeće haplogrupe: I2-YP196 (poznata i kao I2a Dinaric), R1a-Z283, E-V13. Ovo su tri najdominantnije haplogrupe i njihov ukupan zbir čini nekih 60-70% Y hromozomalnih linija na našim prostorima.

Pored ovih, u značajnim procentima prisutne su i sljedeće haplogrupe: I1-M253, R1b-L23, J2b-M205, N2-P189, G2a-L497 kao i veći broj manje zastupljenih haplogrupa. Svaka od ovih haplogrupa ima svoju istoriju migracija i etnogenetskih procesa u kojima je učestvovala.

Kako znamo kada se i na kojem prostoru koja mutacija odigrala?

Ne možemo sasvim egzaktno odgovoriti na ovo pitanje, međutim može se, primjenom odgovarajućih metoda,  dati približno tačan odgovor. Određivanje starosti pojedinih haplogrupa zasniva se na proračunu vjerovatnoće učestalosti pojave mutacija u jedinici vremena. Metode ovog proračuna su naučno obrazložene i proistekle su iz upoređivanja rezultata velikog broja testiranih pojedinaca.

Poznato je da je svojevremeno čak i u naučnoj zajednici, bilo pokušaja da se na osnovu haplogrupe I-M170 dokaže starost određenih savremnih naroda na području dinarskih planina. Haplogrupa stara nekoliko desetina hiljada godina i savremene nacije ne mogu biti dio iste analize.

U daljoj analizi nekoliko je elemenata bitno: određivanje starijih haplogrupa iz kojih je određena haplogrupa proistekla, geografski raspored tih starijih haplogrupa, raznovrsnost haplogrupe na određenom prostoru, eventualni arheogenetički rezultati drevne DNK, vezivanje haplogrupa uz određene arheološke kulture, poređenje genetičkih podataka sa istorijskim, lingvističkim, etnografskim i arheološkim podacima. Kao što se može primjetiti, ovakav vid analize je uvijek multidisciplinaran i genetički rezultati su samo jedno od sredstava koje daju odgovor na pitanje kada i na kojem prostoru se mutacija desila.

Na koji način haplogrupe jesu, a na koji nisu povezane sa određenim današnjim etničkim grupama? Kakva je, zapravo, korelacija naroda i haplogrupa? Nekada možemo čuti da to dvoje uopšte nije povezano…

Nacionalni i etnički identitet nije genetička (biološka) kategorija i ko god ga tako shvati, pri suočavanju sa konkretnim rezultatima, prije ili kasnije će doživjeti razočarenje. Često se čuju teze da je neka haplogrupa srpska, hrvatska, albanska i sl. nakon čega obično slijedi „takmičenje“ u starosti neke haplogrupe na određenom prostoru, kako bi se kroz starost haplogrupe dokazala i starost,a samim tim i pravo određenog naroda na nekoj teritoriji.

Ako govorimo o osnovnim haplogrupama, haplogrupe dominantno prisutne u Srbiji, BiH i Crnoj Gori su iste one koje su prisutne i kod ostalih evropskih naroda,a to su haplogrupe E, G, I, J, N, R. Međutim, ako govorimo o mlađim granama haplogrupa, onda bismo mogli reći da su na našim prostorima dominantne sljedeće haplogrupe: I2-YP196 (poznata i kao I2a Dinaric), R1a-Z283, E-V13.

Sa druge strane, prisutna je i tezada su narodi „genetičke mješavine“, i da haplogrupe ni na koji način ne smijemo povezivati sa konkretnim narodima. I u jednom i u drugom slučaju radi se o dvije krajnosti. Sasvim je jasno da porijeklo po Y hromozomu ne određuje naš etnički identitet, ali mi ne možemo zaobići činjenicu da su određene mutacije, samim tim i haplogrupe, nastajale u okviru konkretnih naroda i da su ih konkretni narodi zatim dalje širili.

Zaobilaženje navođenja tih činjenica zbog uopštenog stava „da smo svi genetska mješavina“, sa naučne tačke gledišta bilo bi podjednanko pogrešno kao, na primjer, reći da su svi Srbi istog genetičkog porijekla po Y hromozomu.

Vi ste utvrdili da su dvije dominantne haplogrupe kod Južnih Slovena doseljeničke, koje su to i koje haplogrupe su asimilirane? Spojeno pitanje: Koje su to „ostale“ haplogrupe, vidno neslovenske koje su pristune kod našeg stanovništva? Šta nam one govore o „nama“?

Stari Sloveni su specifična populacija koja je je zbog relativne izolovanosti u jednom periodu svoje etničke istorije te kasnijeg naglog demografskog rasta i širenja, uspjela da sačuva prepoznatljiv skup haplogrupa, za koje danas uglavnom možemo tvrditi da su opšteslovenske. Tu prije svega mislimo na razne grane haplogrupa: R1a-Z280, R1a-M458 i I2-YP196. Ove haplogrupe danas mogu da se pronađu kod praktično svih slovenskih naroda u određenim procentima, i one predstavljaju egzaktan genetički dokaz o nekadašnjem zajedničkom opšteslovenskom porijeklu.

Povezanost ovih haplogrupa sa starim Slovenima, potvrđeno je i kroz rezultate arheogenetičkih testiranja. Drugi skup haplogrupa, prisutnih na našem prostoru, koje se smatraju neslovenskim, različitog su porijekla. Među njima ima onih koje se mogu povezati sa ilirskim, keltskim i italskim populacijama, poput E-V13, R1b-U152 i G2a-L497. Neke pokazuju veze sa sa mediteranskim narodima, poput J1-PF7263, J2a-M92 i J2b-M205, a neke sa germanskim poput I1-M253.

Znamo da narodi u srednjem vijeku, to jest ranosrednjovjekovni narodi dobijaju ime po „titularnoj etniji“, da li je moguće da postojeći raspored haplogrupa po muškoj liniji imamo jer najdominantniji imaju najviše potomaka?

Možemo samo pretpostavljati zašto su određene haplogrupe postale dominantne,a zašto su se neke druge jedva održale ili sasvim ugasile. Iz poređenja rezultata arheogenetičkih istraživanja i rezultata testiranja savremenih populacija, možemo uočiti tzv. „uska grla“ pojedinih haplogrupa.Haplogrupa G2a je bila glavna haplogrupa neolitskih zemljoradnika Evrope, a danas njeno prisustvo u evropskim populacijama rijetko prelazi 5%.

U daljoj analizi nekoliko je elemenata bitno: određivanje starijih haplogrupa iz kojih je određena haplogrupa proistekla, geografski raspored tih starijih haplogrupa, raznovrsnost haplogrupe na određenom prostoru, eventualni arheogenetički rezultati drevne DNK, vezivanje haplogrupa uz određene arheološke kulture, poređenje genetičkih podataka sa istorijskim, lingvističkim, etnografskim i arheološkim podacima

Ugrofinski Mađari su bili dominantan sloj među panonskim Slovenima, ali njihovog genetskog traga gotovo da ne nalazimo među savremenim Mađarima, iako nam analize stare DNK pokazuje da su haplogrupe koje možemo povezati sa ugrofinskim populacijama bile prisutne među mađarskom elitom srednjeg vijeka.

Isto bismo mogli reći i za srednjovjekovnu elitu naših područja, koja nije preživjela burna događanja turskih osvajanja. Nasuprot njima, neke planinske populacije sa razvijenom patrijarhalnom kulturom i velikim demografskim potencijalom, poput hercegovačkih i crnogorskih plemena, ostavile su jak genetski trag koji prepoznajemo i do danas. Procesi su dakle složeni i ne zavise samo od jednog faktora. Nekad dominantnost ne znači samo prednost već i veću izloženost negativnim istorijskim procesima.

Kada je živio/su živjeli najstariji utvrdivi preci današnjih Srba, Bošnjaka i Hrvata, to jest kada se dogodila mutacija koju nas većina nosi u svojim genima?

Teško je odgovoriti na pitanje o zajedničkoj „mutaciji“ za narode sa naših prostora, jer se radi o prilično heterogenoj populaciji. Ipak, postoji haplogrupa koja je dominatna među štokavskom južnoslovenskom populacijom i na neki način predstavlja njeno vezivno genetsko tkivo.Radi se o haplogrupi I2-PH908 (poznatoj i kao I2a Dinaric South).To je pojedinačno najdominantnija haplogrupa među današnjim Srbima, Bošnjacima i Hrvatima iz štokavskih područja. Radi se o haplogrupi slovenskog porijekla, koja je relativno mlada (starost joj se procjenjuje na oko 1800 godina), a koja je u manjim procentima prisutna i među drugim slovenskim narodima: Česima,Slovacima, Poljacima, Ukrajincima, Rusima.

Šta nam govori genetika o migracijama stanovništva na Balkanu nakon doseljenja Slovena, kako i kuda su se ove migracije kretale?

Genetika može podržati ili osporiti teze o migratornim pravcima koje je već opisala istorijska, lingvistička ili etnografska nauka. Poznato je da su Srbi u Lici, Kordunu, Bosanskoj Krajini i Dalmaciji etnografski i jezički najbliži srpskoj populaciji Stare Hercegovine. I jedni drugi, iako geografski udaljeni i odvojeni govornicima drugih dijalekata, govore istim istočnohercegovačkim novoštokavskim ijekavskim dijalektom srpskog jezika.

Teško je odgovoriti na pitanje o zajedničkoj „mutaciji“ za narode sa naših prostora, jer se radi o prilično heterogenoj populaciji. Ipak, postoji haplogrupa koja je dominatna među štokavskom južnoslovenskom populacijom i na neki način predstavlja njeno vezivno genetsko tkivo. Radi se o haplogrupi I2-PH908 (poznatoj i kao I2a Dinaric South).

Ta jezička veza direktno je podržana rezulatima genetičkih testiranja, jer se pokazalo da među srpskim stanovništvom u Krajini ima potomaka starohercegovačkih plemena Banjana, Pivljana, Nikšića, Drobnjaka, Maleševaca i dr. Genetičkih tragova hercegovačkih plemena ima i u Beloj Krajini u Sloveniji i u Žumberku.Ovakve veze mogu da se prepoznaju i kod nekih drugih migratornih pravaca, poput kosovsko-metohijskog ili vardarskog-moravskog. Genetički je dobrim dijelom potvrđeno i porijeklo bunjevačke populacije u Dalmaciji, Lici i Bačkoj iz zapadne Bosne i Hercegovine.

Često možemo čuti tvrdnje da je većina balkanskog stanovništva starinačkoga proijekla, te da su samo sovenske elite došle u 7 vijeku? Da li je to tačno? Isto tako su postoje i razne šarlatanske tvrdnje o nedosaljavanju Slovena. Šta kažu rezultati Vašeg istraživanja?

Seoba Slovena u 7. vijeku na Balkan je sudeći po genetičkim tragovima, ipak bila masovna. Dakle, ne bi se moglo reći da su došle samo neke manje grupe i utopile se u starije stanovništvo. Ono što prepoznajemo kao slovenske genetičke tragove, bilo da se radi o Y hromozomalnoj ili o autosomalnoj genetici, predstavlja većinski dio udjela u genetici svih južnoslovenskih naroda. Sloveni su pored toga značajno uticali na genetiku neslovenskih Mađara, Rumuna, a u manjoj mjeri i Grka i Albanaca. Takav jak genetski trag ne bi mogla ostaviti neka mala grupa doseljenog stanovništva. Naravno, ni genetički udio starobalkanskog stanovništva nije zanemarljiv. Ovaj staroblakanski udio je nešto slabiji u zapadnobalkanskom području,a izraženiji u centralnobalkanskom. 

Šta je pokazalo istraživanje posmrtnih ostataka ljudi iz perioda Lepenskog Vira?

Veoma često se mezolitska kultura Lepenskog Vira navodi u kontekstu porijekla naroda sa ovih prostora, pri čemu se nastoji dokazati kontinuitet stanovništva od prije 10.000 godina sa današnjim. Uzimajući u obzir vremenski raspon i svo kretanje stanovništva koje se u međuvremenu desilo, bilo bi iluzorno očekivati da neka veza postoji.

Sasvim je jasno da porijeklo po Y hromozomu ne određuje naš etnički identitet, ali mi ne možemo zaobići činjenicu da su određene mutacije, samim tim i haplogrupe, nastajale u okviru konkretnih naroda i da su ih konkretni narodi zatim dalje širili. Zaobilaženje navođenja tih činjenica zbog uopštenog stava „da smo svi genetska mješavina“, sa naučne tačke gledišta bilo bi podjednanko pogrešno kao, na primjer, reći da su svi Srbi istog genetičkog porijekla po Y hromozomu.

Prije nekoliko godina, solidan broj uzoraka drevne DNK iz Lepenskog Vira je arheogenetički obrađen. Haplogrupe pripadnika ove kulture nisu pokazale nikakvu direktnu genetičku vezu sa današnjim stanovništvom Balkana. Neke od haplogrupa pronađene u Lepenskom Viru su ili izumrle (poput R1b-L754*) ili se u rijetkim tragovima nalaze u Evropi, poput I2-M223, pri čemu ne postoji jasan dokaz da su današnji pripadnici haplogrupe I2-M223 potomci pripadnika ove haplogrupe iz Lepenskog Vira. U svakom slučaju, nijedna od tih grana nije značajnije prisutna među današnjim stanovništvom Balkana.

Šta nam kažu dostupna istraživanja o porijeklu Albanaca, Bugara i Rumuna, kako kod njih stoji „raspored“ haplogrupa? Da li nam rezultati koji su dobijeni kod njih nešto govore o porijeklu predslovenskog stanovništva Balkana?

Svi ovi narodi pokazuju heterogenu genetsku strukturu. Kod Albanaca dominiraju haplogrupe neslovenskog porijekla, razne mlađe grane haplogrupa E-V13, R1b-Z2103 i J2b-M241. Po tom veoma malom udjelu slovenske genetike, Albanci se prilično razlikuju od Srba i drugih južnoslovenskih naroda.

Zanimljivo je da južni Albanci Toske imaju značajno veći udio slovenske genetike u odnosu na sjeverne Albance-Gege. Kod Bugara i Rumuna je prisustvo slovenskih haplogrupa značajno,ali ne dominantno. I Rumuni i Bugari pokazuju jasne genetičke veze sa južnoslovenskim narodima. Te veze se podjednako mogu pripisati i slovenskom i starobalkanskom supstratu.

Koliko su ove metode pouzdane i koliko nam sadašnji „raspored“, to jeste procenat haplogrupa garantuje da je isti vladao i prije 1000 godina. Da li je moglo doći do naknadnih pogibija, epidemija, preseljavanja, koji bi „razrijedili“ jednu i „uvećali“ drugu haplogrupu?

Težište ispravne genetičke analize i nije na procentualnoj zastupljenosti haplogrupa na određenom području, već na praćenju geneze haplogrupa. U toj analizi ključno je svaku haplogrupu staviti u odgovarajući istorijski kontekst u kojem se pojavljuje. Ako govorimo o haplogrupi R1a, koja je stara oko 20.000 godina, ne možemo je povezivati sa Slovenima koji su kao prepoznatljiva populacija stari tek 2500 godina. Slovene možemo povezivati samo sa mlađim ograncima haplogrupe R1a, kao što su R1a-M458 i R1a-Z280,čije se vijeme nastanka približno poklapa sa pojavom Slovena kao etnosa. Isto se odnosi i na ostale haplogrupe.

Poznato je da je svojevremeno čak i u naučnoj zajednici, bilo pokušaja da se na osnovu haplogrupe I-M170 dokaže starost određenih savremnih naroda na području dinarskih planina. Haplogrupa stara nekoliko desetina hiljada godina i savremene nacije ne mogu biti dio iste analize. Metode su dakle pouzdane,ako se ispravno koriste.

Na kolikom uzorku ljudu bazirate vaša istraživanja i da li planirate da testirate još ljudi kako bismo dobili svojevrsnu arheogenetsku „biblioteku“?

Broj testiranih pojedinaca na našim prostorima u raznim, što individualnim, što naučnim istraživanjima, dostiže cifru od nekoliko hiljada. U inostranim bazama taj broj je višestruko veći.Genetički rezultati imaju smisla samo ako se međusobno porede. Iz tog razloga su formirane nacionalne i svjetske baze genetičkih rezultata.

Ovo omogućava da se praktično na dnevnom nivou, na osnovu rezultata novotestiranih pojedinaca, otkrivaju nove podgrane haplogrupa. Na našim prostorima najstariji i najaktivniji nacionalni DNK projekat je Srpski DNK Projekat u okviru društva srpskih rodoslovaca „Poreklo“ iz Beograda. On posjeduje i zavidnu bazu DNK rezultata testiranih. Od velikog su značaja arheogenetička testiranja sa arheoloških lokaliteta koja nam daju najegzaktniji uvid u starost haplogrupa i njihovu vezu sa nekim starim populacijama. Sveukupno gledano, genetička genealogija je jedna od disciplina koja se veoma brzo razvija,a čija primjena u nauci je u konstatntnom usponu. Jednog dana, u možda ne tako dalekoj budućnosti, kada broj testiranih dostigne kritičnu masu, svako od nas će imati potpuni uvid u svoje genetičko porijeklo.

Razgovarao: Vuk Bačanović, Foto: Lični foto Siniše Jerkovića, Vikipedija, Eupedia