Humskoj zemlji rado se vraćam kao ishodištu patine koja mi nedostaje ovde u panonskom blatu. Nečeg hiperborejskog ima tamo gde je sve što vidim niklo od kamena, kuda poput ponornice tinja milosrdno i utešiteljsko rodoljublje Šantićevo, za koje je Skerlić rekao da ne kulminira u prizorima srednjovekovne patetike, već hercegovačkih pečalbara i muhadžira za Tursku i Ameriku. Ipak, proći po neumoljivoj mediteranskoj žegi ruševinama njenog srca, Titovom ulicom u Mostaru i spoznati tu eliotovsku monotoniju pravcati je post-pank. Dok je Sarajevo slovilo za trgovinski, a Travnik administrativni centar, Mostar je do kulturocida koji mu je devedesetih priredila Tuđmanova vojska bio proslavljen kao kulturna prestonica BiH. Srpski i hercegovački Monparnas samoproklamovani nosioci tisućljetne kulture i evropske civilizacije pretvorili su poput mog rodnog Šapca 1914. u Verden, grad-mučenik.
Bestijalnost regularne hrvatske vojske i Kraljevićevih pogromaša koji su juna 1992. u akciji Lipanjske zore okupirali Mostar dosegla je nezamislive emocionalne tonove, koje nisu viđane ni u NDH. Agresor koji će kasnije srušiti Stari most i hvalisati se da će na granatama uzoranoj kaldrmi koja pamti Šantićeve stope graditi teniske terene i solarijume obesvetio je i do temelja spalio Sabornih hram Svete Trojice, nekada najvelelepniji na Balkanu i oličje ugleda i moći mostarskosrpskog građanstva. Katoličke ustaše koje su pucale u Hristove ikone govorile su da je to srpski, a ne njihov Isus. Razoreno je i turbe Osmana Đikića, remek-delo Aleksandra Deroka. Veliki Bogdan Bogdanović koji je svoj magnum opus uneo u ovaj grad kazaće da je rušenjem Starog mosta Mostaru ubijeno ime. Mostar bez Starog, Saborne, Emine i Zorke i nije Mostar, već bi mu se morao skrojiti novi identitet po ukusu njegovih rušitelja, tako kako su okupatori nadevali imena (Potkrižje međugorsko bilo bi sasvim svrsishodno).
U gradu kojem je jedan od sufijskih mistika mostarskog divana, Medžazija Šanija posvetio stihove Zašto se stas mostarskog mosta pogrbio? Možda se i on zaljubio u dragu kamenoga srca. Što je most jednook je li mana? Što je bilo kad bi imao dva oka? Jer zaljubljeni na svijetu uvijek imaju jedno oko – segregacija mladih kroz muzičku i glazbenu ili dve škole pod jednim krovom! U gradu Mostarskih kiša – silovanja u Dretelju! Stižem u grad duhova gde jurišnici upadaju u stanove u Donjoj Mahali i prebijaju ljude zbog pogrešnog imena na ulicama nazvanim po ustaškim zlotvorima dok HDZ-ova kleptokratija na lokalu krade više od srpskih i bošnjačkih oligarha iz državne kase (afera Hrvatski dom Stjepan Kosača), a Vukovar oplakuju licemeri koji su vlastiti grad pretvorili u Hirošimu.
Skoro tri decenije realpolitičkog horora i beznađa dovoljno je da stari bolje dane zaborave, a mladi bolje niti poznaju. A onda sam upoznao njega, i moje predstave o tome kakvi su bili sveci Petar Zimonjić i Gorazd Pavlik kao da su oživele. Sa ocem Radivojem Saborni hram je kao u Popinim stihovima nicao iz svoje lomače, iz razvejanog praha, iz svog nestajanja, a on bi tamo, visoko nad lepljivim lavežom huškanja i mržnje, svaki Ramazan organizovao iftar za muslimanske beskućnike. Neumornim i svestranim, najpre kulturno-prosvetnim radom (dodela Nagrade za humanost Stepa Stepanović, nedeljnu školu, Šantićeve večeri…) kojim je u rasparčanom mostarskom mikrodruštvu promovisao vrednosti koje okupljaju, istraumirane i marginalizovane srpske povratnike preporodio je u ono što su mostarski Srbi vazda predstavljali – bilo tog slavnog grada. Ništa slično sterilnom propovjedniku, Radivoje je bio arhetip narodnog prote koji bi solidarno stao uz najugroženije parohijane kao i pred visokog predstavnika. Bio je na čelu jedine litije u FBiH. Sa sabornošću srpske zajednice demokratizovao se i javni život u Mostaru.
Pravoslavni teolog Dimitrije Kalezić napisao je za vreme jugoslovenskog brodoloma devedesetih u svom eseju Smisao genocida kako
…mi moramo da primijetimo pogrom nad tekovinama kulture: direktno se uništavaju biblioteke, arhivi, djela umjetnosti uopšte, ruše se hramovi, raskopavaju groblja … preorava se istorijska baština u čistoj namjeri da se unište tragovi i dokazi nekadašnjega bitisanja jednog naroda na određenom prostoru i da za njim ostane samo prazna besadržajna pustoš. Ove akcije idu toliko daleko da predstavljaju direktno suprotstavljanje normalnome poretku života u njegovu prirodnom toku. U fenomenu genocida preokrenuto je sve: i pravac i smisao – uništava se lični oblik života, a onda i njegovi niži oblici, pa dođu najzad na red i materijalizovani oblici čovjekova stvaralaštva – ti autentični dokazi ličnoga djelovanja i stvaranja jednoga određenog naroda. U pitanju je istiskivanje iz oblasti duha, ukidanje umne sile, guranje u oblast stihije, a onda u ništa – prazno i pusto ništa.
Belgijski esejista koji je preživeo Aušvic, Žan Ameri o istom fenomenu napisao je da
lagani pritisak rukom ojačan oruđem za mučenje dovoljan je da drugoga, zajedno sa njegovom glavom, u kojoj su možda pohranjeni Kant i Hegel, svih devet simfonija i svijet kao volja i predodžba, pretvori u skvičavo prase za klanje. Sam mučitelj, kad sve završi, nakon što je prodro u tijelo bližnjega te izbrisao ono što je bio njegov duh, može posegnuti za cigaretom, doručkovati ili, ako mu je do toga, vratiti se svijetu kao volji i predodžbi. Ne verujem da ima vernijih opisa za to što su ideološki naslednici NDH počinili nad jugoslovenskom civilizacijom u njenom negdašnjem bastionu – Mostaru, nekada najrazvijenijem melting potu SFRJ, ne bi li ga preobratili u svoj stolni grad..
Uoči trideset godina od razaranja Saborne crkve i Starog mosta, taj gradacioni niz ubijanja Mostara zaključen je pirovanjem macolama na Bogdanovićevoj nekropoli čije skrhane ploče deluju kao pakleno obistinjenje Aleksinog stiha: I kad nam muške uzmete živote/Grobovi naši boriće se s vama. Pao je i njegov poslednji simbol, grad mrtvih na čijem je časnom ratničkom groblju, u snopu živih počivalo petnaest narodnih heroja među više od šesto ravnopravnih mostarskih rodoljuba čiji su životi bili cena slobodne budućnosti koja je popljuvana i oskrnavljena. Ako je Hajne prorokovao da zgarištima knjiga slede žive lomače, gde se nazire kraj tom demonskom nihilizmu čija opsada ne jenjava? Prva proleća nade u demokratski progres grada na Neretvi biće upisana u istoriju kao godine obnovljenog zla.
Srpska komponenta mostarskog društva bila je najvitalnija i najprogresivnija od samih začetaka urbane kulture i buđenja moderniteta na obalama Neretve. Iako najmalobrojnija, stalno sputavana i diskriminisana, srpska zajednica je kroz mukotrpni rad SPKD i prote Krulja (čije je ime ostalo sinonim za tu misiju) najpre doprinela stvaranju klime za demokratizaciju i delibanizaciju Mostara. Tokom jedne komemoracije na Uborku došlo je do incidenta kada je neko od rođaka pobijenih napao Radivoja koji je ispred svoje zajednice došao da im oda počast (nijedan katolički i muslimanski verodostojnik nije učinio isto za srpske žrtve). Zasut salvama najgorih pogrda i kletvi – Pope, dabogda mrtav smrdio! – on je prišao i zagrlio jadnu istraumiranu ženu koja je zaplakala, bukvalno salivajući stravu jevanđeoskom empatijom. Otada se ovaj zagrljaj ponavljao svake godine na Uborku. Zahvaljujući svemu tome, posle dvanaest godina klinča HDZ i SDA, a prvi put posle rata Srbi su sa jedinstvene građanske liste Ostajte ovdje izglasali svog prvog legitimnog predstavnika u neretvanskoj dolini.
Mada je oduvek važila izreka dva Srbina, tri partije, ipak su neka načela nacionalnog dostojanstva i opstanka smatrana neupitnim. Međutim, ponovo su Mostarci objekat ustupaka za tuđ račun. Istorijski izborni uspeh i šansu da ustanu na svoje noge preinačila je centrala najveće srpske stranke u Banjaluci, čije kalkulantsko lobiranje za HDZ, glavnog diskriminatora Srba u kantonima kojima vlada na državnom nivou zavređuje zasebnu temeljnu analizu, u paru za raskusurivanje tako što je srpski glas u gradskom vijeću pretvoren u lakejsku marionetu HDZ po svim pitanjima. SNSD o koncu istupa i iz Koordinacije Srba, ali niko se pre njih nije usudio da u partokratskom bezumlju nahuškava pastvu SPC na sveštenika čije je životno delo to što je iz ruina podigao nesagledivo srpsko nasleđe Mostara, a svim njegovim građanima, ponajviše srpskim povratnicima povratio veru u sutra služeći im, kako neko reče, teže od planina. Dok Dodik nalik Urošu Drenoviću u Banjaluci za deveti januar gosti hadezeovce uz pesmu Nema više komunista, na onoga koji je saobrazno Aleksi, Osmanu i svetom mitropolitu Petru čitav život ratovao sa mržnjom i njegovu porodicu sručile su se klevete što po Krležinom smrde kao otvorene jame.
Naravno da fukara koja ga je mobingovala nema pojma o šerijatskim propisima o venčanju i sličnom. A nepune tri nedelje otkako je utišan glas ljubavi i razuma, u decembarskoj noći devastiran je Saborni hram. U najgorem vandalskom nasrtaju nakon njegove obnove počupane su sve električne instalacije. Zvezdana svetlost koja je noćima kao putokaz i obećanje pobeda i promena bdila uzdižući se nad tminom utučenih mostarskih mahala je utuljena. Zvona koja su od dozvole sultana Abdul Aziza umukla jedino za vreme NDH i golgote devedesetih nisu oglasila liturgiju koja je služena skoro u suzama.
Moji mostarski prijatelji dočekaće 14.2. (kada su ga jugoslovenski partizani oslobodili) naredne godine osvit svoje slobode ništa manje u nju zaljubljeni, ali sa lovorikama u dugačkoj senci povampirenog fašizma. Njima je daleko sunce, ali hercegovačka ponornica skrivenog dobra u ljudima atomizovanim u raljama izopačenog sistema – neće presušiti. To su nevidljivi stubovi civilizacije kakvi su, pogotovo u Mostaru, još pod Kalajevim žezlom kroz Zoru i Gajret bitke bili perom, iz kulturnog podzemlja, čija je misao, da parafraziram onaj najpoznatiji govor Migela da Unamuna, naposletku trijumfovala nad silama prinude, jer je okupljala srca. Misao čiji će svetionik nade zauvek biti na Brankovcu.
Piše: Vojislav Durmanović za Preokret, Ilustracija: MidJourney prompt by Preokret