Kako je dostojanstven njegov bronzani lik s bradom u kaljuži vulgarnih faca sa predizbornih plakata, pomislio sam jedno jesenje veče prolazeći kraj biste dr Vojislava Kecmanovića-Đede. U Bijeljini koju je nosio u srcu i zadužio je gradskom bibliotekom, gdje je blato panonsko crno i bez dna mog imenjaka za razliku od nekih zloglasnih Vojislava više niko ne pominje. Ovog viteškog sina koliko srpskog toliko i ostalih jugoslovenskih naroda frenetični slavljenici devetog januara i prvog marta neće se setiti ni uoči ove godišnjice njegovog predsedavanja ZAVNOBiH-om, u koje se već bio osedeo kao dobrovoljac u balkanskim ratovima i po austrougarskim tamnicama posle banjalučkog veleizdajničkog procesa, taj vatreni panslavista i masarikovski humanista još od praških studentskih dana otisnuo iz slobodne Tuzle.
Đedine Zabilješke iz ratnih dana spadaju u najintimnije zapise iz narodnooslobodilačke epopeje, čija je vedrina lirskih impresija protkana neizrecivim bolom. Njegovu suprugu Anu, Čehinju u koju je ova starina golubijeg srca ostala detinje zaljubljena čitavog života i bila na meti ogovaranja čaršijske fukare zbog ženidbe katolkinjom, ubili su esesovci na Majevici u sadejstvu sa četnicima izdajnika vojvode Radivoja Kerovića. Ni ne oprostivši se od drage pred treći odlazak u rat, crnu kravatu više neće skidati ni pred najslavnijim sastancima s istorijom, a u najmračnijim svojim epizodama kriviće sebe za njenu sudbinu.
Zbilja, život nije što i polje preći, veli nam Pasternak. Ponekad u životu postoji samo jedna staza, jedina prava, i sve ostale su lažne. Na današnji dan 1943. u Mrkonjić Gradu, ni na pedesetak kilometara od ustaškog garnizona u Banjaluci, najbolji od onih koji su kroz Šantića i Kranjčevića o slobodi sanjali, kakvi bijahu Osman Karabegović, Avdo Humo, Đuro Pucar, protojerej Novak Mastilović, Sulejman Filipović, Skender Kulenović, a zatim i Cvjetan Spužević, Hasan Rebac… proglasili su ratni saziv prve bosanskohercegovačke skupštine. Krenuli su jednom stazom. Onom koja je za Đedu, kada je kao misionar prosvete zakoračio na bojište poput Dositeja u ustanički tabor, bila skoro sudbinski trasirana raskaljenim putima slobodarskih predaka. Ako je njegova loza knešpoljskih Kecmanovića prote Ilije, učenika Vase Pelagića, sinova mu Dušana, delegata narodnih veća u Banjaluci i Zagrebu 1918. i Vojislava, predsednika ZAVNOBiH-a, te njihovih potomaka Ilije, znamenitog književnog istoričara i psihijatra Dušana preko Drine ono što su valjevski Nenadovići za Srbiju, onda je biser memoaristike Rodoljuba Čolakovića, prvog premijera i drugog oca BiH iz Semberije to što su Memoari prote Mateje za Prvi srpski ustanak.
Sam lik prote Mateje kroz ustaničku tradiciju nasledio je ko drugi do pop Vlado Zečević, partizanski pukovnik i vinovnik AVNOJ-a iz valjevskog kraja. Krema ondašnjeg društva, uključujući brojne predratne uglednike i napredne građanske intelektualce u službi svoga naroda (porodice poput Kecmanovića, Maglajlića, Spuževića…), ponela se dostojno svoje istorijske uloge. Malo je reći da se lumpen-elite dejtonske doline plača na svim stranama danas odnose prema njihovom nasleđu kao prema alajbegovoj slami. Jedni su ga krivotvorili poričući da je iz jugoslovenske demokratske perspektive AVNOJ-a Vojislavljev ZAVNOBiH isto što i narodna vijeća brata mu Dušana za decembarsko ujedinjenje 1918.
Skupština Srpske republike BiH pod Krajišnikom ga je 20. jula 1993. odstranila iz srpske državotvorne tradicije, kao da Kozara i nije najveća srpska epopeja posle Albanske golgote, a ZAVNOBiH njen krajnji rezultat. Bar bi svaki prekodrinski Srbin revizionističko spinovanje o dva pokreta otpora i njihovim ulogama morao prozreti odgovorom na prosto pitanje – ko je likvidirao više oružane sile NDH i do nogu potukao tvorevinu koja je bila najveći nemezis srpskog naroda u istoriji? Koliko bi taj onda morao mrzeti sopstveni narod da su mu ipak preče ubice Đedine Ane koje su sa ustašama rakijale po Loparama i Banjaluci! Kada je Dositej svojevremeno napisao da će se Bosna i Hercegovina vremenom izbaviti od Turaka i osloboditi; ali ako narod u ovim zemljama ne počne otresati od sebe sujeverje i bogomrsku vraždu, mrzost za zakon, oni će sami sebi biti Turci i mučitelji, mogao je biti sretan što nije doživeo da Srbi sami sebi postanu i ustaše. S te strane su mračnjačke mere SDS-ovog režima za nametanje ekavice (apsurdno u ime borbe za nekakvu Veliku Srbijuu granicama štokavskog narečja) i novogovorno prekrajanje toponima (Srbinje, Srpske Toplice…) koje su kulminirale varvarskim miniranjem zadužbine Ferhatpaše, rođaka Mehmeda i Makarija Sokolovića bile dosta podobnije okupacionoj politici same Nezavisne države Hrvatske nego tradiciji naroda čiju je republiku proglasio.
Gazeći proklamovane civilizacijske tekovine, varvarski su odsekli pruženu ruku voljnih na odbranu SRBiH od separatizma i bratoubilačkog krvoprolića unutar nepodeljene otadžbine Jugoslavije, kako se izrazila Rabija Šubić iz Socijalističke partije BiH koja je na drugoj sednici srpske skupštine 21. novembra 1991. pozvala sve koji je tako osećaju i za nju se bore da iz Bosne, a naročito Hercegovine otjeraju crne košulje i drugi ološ, one koji učestvuju u rušenju i ubijanju, uvodeći tako doktrinu haosa, straha, izbjeglištva, košmara i beznađa. Svi oni ustvari pucaju u sve što je srpsko, jugoslovensko i armijsko. Mnogi su u svijetu i u zemlju učestvovali u pripremi psihološkog terena za udruženo dejstvovanje zločina i za likvidaciju otadžbine Jugoslavije. I, zbog toga mi se moramo pribrati i s mjesta prionuti stvaranju naše države u kojoj neće biti moguće provociranje etničkih ratova, u kojoj tuđi interesi neće biti iznad sopstvenih, države koja će stojički podnijeti sva šikaniranja i blokade. Države koja neće dopustiti ni jednom Genšeru, nijednom Moku da preko njenih leđa ostvare “marš na Istok“. Hoćemo svoju državu koja će sopstvenim jedinstvom i snagom obezbijediti ugled, poštovanje i mir za nas, za našu djecu i buduća pokoljenja. Ili ostarelog Osmana Karabegovića, krajiškog prvoustanika i jednog od glavnih tvoraca ZAVNOBiH-a koji je jednako energično osudio referendumsku parodiju vlasti u Sarajevu: Najgrublja politička diverzija Izetbegovića je njegovo samovoljno izdvajanje BiH iz Jugoslavije, i to bez prisustva i pristanka predstavnika srpskog naroda u BiH. Tako su otpočele sve nevolje u BiH. Očigledno da Izetbegoviću fundamentalistička doktrina, koje se on čvrsto drži, i čiji je on fanatični pristalica nalaže, a i oni krugovi u svetu koji ga podržavaju, savetuju mu da se ni sa kim u BiH ne sporazumeva, da sve te razgovore izigrava, i na sve načine sabotira, kako bi i dalje produžio rat u BiH. Sigurno je da Alija Izetbegović nije na prošlim izborima dobio mandat od naroda, posebno od Muslimana, za sve ono što danas čini, i zato on snosi punu odgovornost za sve strašno stanje u BiH, krv, glad i ruševine na sve strane, plač i lelek žena i dece. On je do sada jasno pokazao, da niti hoće, niti zna da nešto konstruktivno učini za narod BiH, i zato on treba da se ukloni, i ode s vlasti, a Muslimani koji su za njega glasali na prošlim izborima, trebalo bi to od njega da zahtevaju.
Upravo je utemeljenje kao autohtonog, državotvornog naroda u BiH krajnje ishodište srpskog legitimiteta i garancija da im presvučeni Kalaji ne smeju nabijati na nos kako smo pravoslavni Bošnjaci koje su Vuk i Garašanin prevarili da su Srbi. A ništa od toga nije izmišljeno ni na Palama, ni u Dejtonu, već je utvrđeno bedemom koji seže zasedanjima ZAVNOBiH-a od Mrkonjića do Sarajeva, kojima je puna ravnopravnost njenih konstitutivnih naroda i građana na nerazdruživoj teritoriji i srpske, i hrvatske, i muslimanske, a ni carske ni spahijske BiH u sklopu jugoslovenske federacije njihovom demokratskom voljom vaspostavljena kao neprikosnoveni okvir i princip. Zato kada Željko Komšić prigovara konstitutivnosti naroda kao anahronizmu nauštrb integriteta BiH samo iznova potvrđuje da je sva tzv. probosanska politika koju zastupa jalovi tigar od papira, apsurdna koliko i Dodikova strategija po kojoj jačanje BiH podrazumeva slabljenje RS i obrnuto. Novo srpsko stanovište u BiH moralo bi se umesto samoporicanja nedvosmisleno zauzeti za Savin Hum, zemlju Kotromanića, Kosača, Nevesinjske puške i vidovdanske etike Mlade Bosne ne kao nuždu ili prelazno rešenje, već svoju neotuđivu otadžbinu od najranijeg pomena u istoriji, shodno čemu bosanski i hercegovački Srbi nisu ni uzurpatori ni dijaspora, a Republika Srpska nikakva anomalija i krizno žarište, već vodeći faktor bez kojeg nema budućnosti ni za društvo u BiH, ni za Srbe u njemu.
Da sektarijansko osipanje i razbijanje u sve beznačajnije tvorevine tamo ne vodi pokazalo je i to što je od one prvomartovske u simboličkom smislu ostalo jedino režanje penzionisanog generala ArBiH Ismeta Hadžića u kantonalnoj skupštini kako doktor Đedo pripada narodu koji je pobio muslimane u Srebrenici, a realpolitičkom to što su prekasno prozreli i njeni gorljivi pobornici poput Vahida Sendijarevića iz američkog Bosanskog kongresa: Sve komunikacije će biti preko Hrvatske. Bošnjak ne može više donijeti nijednu ustavotvornu odluku, realizirati nijedan projekat od globalnijeg značaja za Federaciju bez pune saglasnosti hrvatske manjine. Dayton osigurava Hrvatima, bez obzira na njihov broj, pravo veta. Zahvaljujući tome što nismo bili direktni učesnici u događajima, mi smo mogli posmatrati princip i predvidjeti tok stvari. Kako Bošnjaci nemaju suverenitet u Federaciji jedan kroz jedan, već ga dijele jedan kroz dva, od sada pa nadalje Hrvati će svaku eventualnu promjenu Ustava od strane Bošnjaka smatrati nasiljem, državnim udarom, agresijom na hrvatski narod. I Ustav Federacije im daje pravo da tako misle… Vojni profesionalci iz svijeta kažu da je HVO do nogu bio potučen. U momentu kada se međunarodna zajednica sprema i priprema da kazni hrvatsku državu kao agresora na BiH, da to ozvaniči jednako teškom rezolucijom kakvom je kažnjen ostatak Jugoslavije, tog momenta Alija Izetbegović u Washingtonu otcjepljuje Bošnjake od RBiH, spasava HVO i hrvatsku politiku u BiH.
Stoga bi sve trebalo podsetiti kakvim je tonom i argumentacijom, predočavajući viziju ZAVNOBiH-a, prvak sarajevskih radikala i unuk gospodara Gligorija – privrednika, prosvetitelja i mecene koji je sarajevsku čaršiju modernizovao – Dušan Jeftanović (ubijen u Jasenovcu 1941.) istupio protiv sporazuma Cvetković-Maček: Otuda ima se također odbaciti i ideja jedne etničke diobe Bosne i Hercegovine između Srba, Muslimaпa i Hrvata. Prije svega, bilo bi, možemo reći, nemoguće izvršiti tu i takvu podjelu uslijed granične neodređenosti uglavnom etničkih podjela u tim krajevima (pokrajinama). Zatim bila bi uopšte jedna šteta razbijanja istorijskih jedinica. Jer, kada govorimo o krupnim individualnostima u našoj državi zbog čega se ona ne može oganizovati na unitarističkoj bazi, mi tu mislimo na individualnost pokrajinsko-istorijske, koje su vijekovima trajanja ostala jedna organizma i političkih i ekonomskih i jedna vrsta zajednice bez obzira na eventualnu etnografsku raznolikost. Pojedine istorijske pokrajine naše zemlje, bile su još prije rata, stekle karakter etničkog jedinstva koje, za uzajamni život i sudinu naroda, igra veću ulogu nego etničko jedinstvo. Time se objašnjava npr. solidarnost Švajcarske republike i ako u njoj ima četiri narodnosti, Nijemci, Francuzi, Italijani, Romani.
Metaforički kazano, ako je sarajevska priča zaista probosanska, a protivna joj uistinu prosrpska, zašto je jedna alergična na ,,Alijine” ljiljane, Bogorodičin simbol krune Kotromanića i Nemanjića, na čiju baštinu obe pretenduju, a ova, tobože u ime sekularizma, na simboliku proslavljanja Sv. Stefana, njenog patrona i prvomučenika čiji je venac nasledio mitropolit Petar Zimonjić, što je Đedo opisao po svedočenju jednog bošnjačkog advokata iz Banjaluke:
Kada su mitropolita Zimonjića, s grupom pravoslavnih sveštenika, vodili kroz Zagreb na gubilište, masa ustaškog ološa cerila se na njega i pljuvala ga. Mitropolit Zimonjić, koji se u toj velikoj gomili mučenika isticao i svakom padao u oči svojom visinom, sjedinom i asketskim izgledom – klecajući od gladi i mučenja – djelio je blagoslove s obje strane ovim čudovištima zapadnoevropske i hrišćanske civilizacije. Neobična je to slika morala biti. Ne znam da li je bilo ičeg sličnog u istoriji hrišćanske crkve i predanjima svetaca od prvih stoljeća hrišćanstva.
Zašto je Đedo za amblem svoje prosvetiteljske misije uzeo barda srpske revolucije kada je osnovao društvo za narodno zdravlje i prosvećivanje Filip Višnjić? Šeli je rekao da su pesnici nepriznati zakonodavci sveta. Na prelazu iz 19. u 20. vek, i katolici i muslimani između dve oronule feudalne imperije od kanonika Račkog do Gajreta oduševljavali su se za liberalnu ideju srpskog pijemnotizma. Legendarna ljubav Anice Savić i Hasana Repca, još jednog vijećnika ZAVNOBiH-a, koje Rebeka Vest u možda najlepšem putopisu engleske književnosti naziva nevidljivim stubovima (jugoslovenske) civilizacije, bila je i simbolički zagrljaj dve
prečanske prestonice srpske kulture, srpske Atine i srpskog Monparnasa – Novog Sada i Mostara, uskogrudim antijugoslovenskim srbijanskim gibaničarima nepojmljiv onda kako i sada, kada usled takvog redukcionizma i u tradicionalnim srpskopravoslavnim bastionima popt Crne Gore i Vojvodine srpska ideja propada i odumire. Namesto njihovog srpskog sveta, oni su uzdizali svetsko srpstvo.
Hasanov zaboravljeni saborac, mostarski gradonačelnik Smailaga Ćemalović inkvizitorski je živ spaljen u Jasenovcu odbijajući da se radi života odrekne jugoslovenskih opredeljenja. Radovanu Karadžiću Srbi danas mogu samo da zahvale što više nikada u svojoj istoriji neće imati tako idealne borce za svoju stvar, ali Mostar uprkos realpolitičkom hororu opstaje na ramenima nevidljivih stubova civilizacije, samostalnih kulturnih pregalaca dostojnih našeg Đede koji na terenu izgrađuju svest analognu hercegovačkoj ponornici, kakvi su bili i jesu protojerej Radivoj Krulj, režiser Mostarskog teatra mladih Sead Đulić, mladi pesnik Adnan Bratić… Nijedno društvo ne može opstati na tehnokratskim formulama bez integralne kulturne politike koja svojim emancipatorskim sadržajima okuplja i objedinjava. A kakav to pijemontski okvir nude agende Željka Komšića i Denisa Bećirovića, koji manipulišu ispraznom retorikom ZAVNOBiH-a, ili Mila Lompara i Čedomira Antića, koji teoretišu o pluriidentitetskim potencijalima srpske kulture, dok u praksi afirmišu jedino luzersko nasleđe dede Alije i čiča Draže?
Trezvena srpska i bosanskohercegovačka politička misao morala bi raditi to što oni fingiraju. Kada narodi ove zabludama okupirane zemlje jednog dana budu opet mislili svojom glavom, shvatiće da im uz sve praznoslovne deklaracije i haške presude krupniji razlog za izmirenje i unutrašnje priznanje od Ljubibratićevog prevoda Kur’ana i poezije Osmana Đikića nije ni potreban. Tada će svi znati da, ako je slobodnim ljudima ikada primereno klanjati se, trebalo bi to činiti pred istinskom porukom današnjeg datuma – besmrtnim delom Voje Kecmanovića i drugova, kako bi se uspravno koračalo u vekove.
Piše: Vojislav Durmanović za Preokret, Foto: MidJourney prompt by Preokret