Poznato je da je područje Balkana bilo mesto na kome su živeli razni narodi, koji su neretko bili proterivani, proganjani i ubijani, ali su se uprkos tome očuvali tragovi njihovog života. Njihovo nekadađnje prisustvo može se videti u brojnim tragovima u okviru naše današnje kulture, arhitekture, običajima.Tako istoriju Balkana ne možemo nikako zamisliti bez Jevreja i njihove kulture. Jevreji su se u velikom broju dugo zadržali na ovim prostorima, živeći najpre u svojim mahalama i zatvorenim zajednicama, da bi se kasnije integrisali u širu društvenu zajednicu, poprimivši dobrim delom neke njene odlike. Iako su bili surovo proganjani, naročito u vreme II svetskog rata, tragovi jevrejskog života i kulture su sačuvani, a jevrejska nacionalna manjina, iako malobrojna, održala se i do današnjih dana.
Prvi Jevreji – Romanoiti
Prema mišljenjima naučnika, Jevreji na ovom području borave još u IV veku pre nove ere, u vreme vladavine Aleksandra Velikog. Rezultati arheoloških istraživanja u okolini Čelareva (opština Bačka Palanka, Vojvodina) pokazuju prisustvo Jevreja unutar jednog naselja koje je postojalo negde između VIII i IX veka. Pronađeni su fragmenti opeka, kao i grobovi na kojima su bili urezani jevrejski simboli i hebrejska slova. Jevreji koji su živeli u ovom periodu nazivali su se Romanoiti. To su bili orijentalni ili istočni Jevreji iz Vizantije, a govorili su grčkim jezikom. Kasnije su naseljavali i u druge zemlje.
Prva masovna doseljavanja na Balkan – Sefardi
Iako se smatra da su se Romanoiti održali na Balkanu sve do doseljavanja drugih jevrejskih zajednica sa kojima su se stopili, ne postoji nijedan dokaz koji bi mogao da potvrdi kontinutet postojanja Jevreja na ovom području. Do prvih masovnih naseljavanja Balkana dolazi u XV veku. Jevreji – Sefardi dolaze najpre 1492. godine iz Španije, a zatim i 1497. godine iz Portugalije. Iz obe ove zemlje bili su proterani.
Naziv Sefardi dolazi od reči „Sefarad“, što na hebrejskom znači „Španija“, a jezik kojim su oni govorili zvao se „ladino“, mešavina hebrejskog i španskog.Ova etnička zajednica naselila je Balkansko poluostrvo, došavši preko Francuske, Italije i Grčke.
Jevreji koji su živeli u tadašnjem osmanskom carstvu imali su ograničena prava kao i svi ostali nemuslimanski narodi. Ipak, posedovali su izvesnu autonomiju te im je bilo omogućeno da formiraju svoje zajednice u zasebnim mahalama, gde su potom osnivali svoje škole i verske institucije. Najveće jevrejske mahale bile su one u Beogradu i Sarajevu.
Aškenazi
Premda su Jevreji na Balkanu mahom bili Sefardi, jedan deo Balkana naselili su i njihovi sunarodnici Aškenazi. Oni su najpre naseljavali dolinu reke Rajne i Francusku, da bi se nakon krstaških ratova preselili u Poljsku, Litvaniju, Rusiju…Jedan deo Aškenaza naseliće teritoriju današnje Vojvodine, ali i Beograda. „Aškenaz“ na hebrejskom znači „Nemačka“, a jezik kojim oni govore zove se „jidiš“ i predstavlja mešavinu hebrejskog i staronemačkog. Aškenazi će u Vojvodinu doći oko 1693. godine, seleći se iz Nemačke, Poljske, Češke i drugih zemalja u kojima su se počeli javaljati antisemitski zakoni i propisi.
Obe zajednice, sefardska i aškenaska, sarađivaće međusobno, ali će i čuvati svoju atonomiju, pa će tako postojati sefardske i aškenaske opštine, sinagoge, škole…
Jevreji u Srbiji
U periodu od kraja XVIII veka položaj Jevreja konstantno se poboljšava. Otvaraju se jevrejske opštine, a Jevreji počinju da učestvuju u društvenom životu Srbije. Unutar jevrejskih škola počinje se učiti srpski jezik, koji su jevrejska deca ranije jedino mogla čuti na ulici ili od svojih roditelja, štampaju se knjige na srpskom u vezi sa životom i običajima Jevreja, a javlja se i novi nacionalni identitet, pa se se Jevreji često počinju izjašnjavati kao Srbi Mojsijeve vere. Sve češće jevrejska deca počinju pohađati državne škole, dok se kao rezultat integracije u srpsko društvo javljaju i prvi mešoviti brakovi.
Jevreji se počinju baviti različitim delatnostima i isticati u različitim oblastima. Počinju se isticati na polju kulture i književnosti, pa su tako na kulturnoj sceni pojavljuju muzičar i kompozitor Jozef Šlezinger, pisac Hajim Davičo, kao i rabin i pisac Jehuda Alkalaj.
Rabin Jehuda Alkalaj rođen je u Sarajevu 1798. godine, a kao dečak poslat je u Palestinu kako bi se školovao. U Zemun će doći 1820. godine, gde će živeti sve do 1874. godine kada se ponovo seli u Palestinu gde i umire 1878. godine. Njegovo učenje značajno je uticalo na Teodora Hercla, glavnog ideologa cionizma, pa se Alkalaj može smatrati pretečom ovih ideja. U Zemunu danas postoji ulica sa njegovim imenom, u kojoj se nalazi stara aškenaska sinagoga.
Jedno od najstarijih pevačkih društva jeste jevrejsko pevačko društvo osnovano 1879. godine, koje nakon II svetskog rata nosi naziv „Braća Baruh“, po braći koja su stradala boreći se na strani narodnooslobodilačkog pokreta.
Vremenom će biti primetno njihovo prisustvo u političkom životu (početkom XX veka u srpskom parlamentu deluju dva poslanika jevrejskog porekla – Avram Ozerović i Bencion Buli). Kasnije, u periodu između dva svetska rata, Jevreji će pripadati konzervativnim i građanskim partijama. Unutar Radikalne stranke ističu se Šemaja Demajo, dr David Albaja, a u Demokratskoj stranci dr Bukić Pijade, dr Solomon Alkalaj, dr Fridrih Pops. Za razliku od starijih, mladi Jevreji biće aktivni u cionističkim organizacijama, ali će se sve češće priključivati komunističkom pokretu, među najznačajnijim biće Moša Pijade, Oskar Davičo, Pavle Pap.
Svoj značajan doprinos Jevreji će dati i u sportu. Tako će biti zabeleženo da je prvu fudbalsku loptu na ove prostore doneo Hugo Buli, vrativši se sa studija iz Nemačke. On će 12. maja 1896. godine osnovati prvu Loptašku sekciju, a 19. maja iste godine, tačno u 15 časova, njegovom kožnom loptom odigrala se prva fudbalska utakmica u blizini Kule Nebojša u Beogradu.
Veliki broj Jevreja učestvovao je u bitkama za oslobođenje Srbije u periodu od 1912. do 1918. godine, odnosno za vreme Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata. U čast poginulih boraca Jevreja podignut je spomenik na aškenaskom groblju u Beogradu, koje se nalazi u Ruzveltovoj ulici.
U periodu između dva svetska rata Jevreji će biti sastavni deo privrednog, kulturnog i političkog života i sve će se više integrisati u tadašnje društvo. Jevrejska deca upisuju se masovno u državne škole, dok one jevrejske uvode sekularne predmete, pa ih neretko pohađaju i deca druge veroispovesti. Osnivaju se brojna društva, omladinska, ženska, sportska…dok jevrejske opštine, sefardske i aškenaske, bivaju čvršće povezane među sobom.
Počinju se objavljivati knjige i časopisi sa jevrejskom tematikom, od kojih je možda najznačajniji Jevrejski list. Izlazio je u Novom Sadu od 1935. godine pa sve do početka II svetskog rata, na srpskohrvatskom i nemačkom jeziku. Brojni značajni književnici jevrejskog porekla aktivni su u to doba – Oskar Davičo, Stanislav Vinaver, Isak Samokovlija i drugi.
Jevreji su u ovom periodu deo svake društvene sfere. Iako je među Jevrejima dosta intelektualaca, učesnika javnog i političkog života, najveći broj Jevreja pripada siromašnijim društvenim slojevima – oni su najčešće zanatlije, sitni trgovci, niži državni činovnici, industrijski radnici…
Jevreji u Beogradu
Sefardi se doseljavaju u Beograd od 1521. godine iz drugih delova zemlje, kada su Osmanlije zauzele ovaj grad. Aškenazi će u Beograd doći u vreme austrijske okupacije u periodu od 1717. do 1739. godine. Prema jednom osmanskom popisu iz 1560. godine, u Beogradu se formiraju dve jevrejske zajednice, jedna na obali Dunava, a druga na obali Save. Jevreji će najviše zauzimati delove blizu reka zbog trgovine, budući da su se na rekama nalazile luke u koje je pristizala različita roba.
Glavna jevrejska četvrt nalazila se na Dorćolu i zvala se Jalija. Centar ove četvrti nalazio se na uglu današnjih ulica Kralja Petra i Cara Dušana. U XVI veku u ovoj četvrti nastaje i prva sinagoga „El Kal Vjež“, u ulici Visokog Stevana. Ona postaje duhovni i kulturni centar Jevreja, oko koga niče celo naselje.
Uslediće težak period za Jevreje tokom austro-otomanskog rata, budući da su često morali da se sele tokom sukoba. Obično bi se povlačili sa Osmanlijama iz grada i vraćali se zajedno sa njima. Nakon 1806. godine, kada srpski ustanici pod vođstvom Karađorđa zauzimaju delove Beograda, pa sve do 1867. godine, kada Osmanlije i definitivno napuštaju grad, Dorćol, koji pripada Osmanlijama, uglavnom biva prilično zapušten. Jevrejska zajednica će dobiti veća prava tokom vladavine Miloša Obrenovića (sredina XIX veka), kada počinju da se u Beogradu štampaju prve jevrejske knjige, uglavnom sa religijskom tematikom. Potpunu građansku ravnopravnost Jevreji stiču 1888. godine, kada počinju naseljavati i druge delove grada van svoje četvrti.
U prvoj polovini XX veka život jevrejske zajednice postaje izuzetno bogat. Osnivaju se brojna kulturna, umetnička, politička i sportska društva. Tokom ovog perioda naročito su aktivne cionističke ideje među mladim Jevrejima. Tada nastaju društva WIZO, Hašomer hacair, Irgun stam halucim i Akiva. Ova društva radila su na obrazovanju mladih Jevreja i njihovoj pripremi za konačno iseljavanje u Palestinu. Nastaju i dve kulturne ustanove – Prosvetiteljski klub „Maks Nordau“ i Jevrejska biblioteka. Zgrada u ulici Kralja Petra u kojoj se danas nalaze Jevrejski muzej i arhiv predstavljala je u to vreme jevrejski Narodni dom i školu.
Pored pomenute El Kal Vjež sinagoge, u Beogradu su postojala još tri jevrejska verska objekta, od kojih je danas proestala samo jedna aškenaska sinagoga. El Kal Vjež sinagoga oštećena je značajno tokom bombardovanja Beograda tokom II svetskog rata, da bi konačno bila srušena 1952. godine prema tadašnjem urbanističkom planu. Druga sefardska sinagoga nalazila se u ulici Cara Uroša i zvala se „Bet Jizrael (Kuća Izraela)“. Sagrađena je 1908. godine. Ona je takođe oštećena tokom bombardovanja, a zatim i konačno srušena 1952. godine. Na njenom se mestu danas nalazi Galerija fresaka, koja je deo Narodnog muzeja. Pored ove dve sinagoge postojala je još jedna, koja je srušena negde između dva svetska rata, ali o njoj ima vrlo malo podataka, pa se ne može ni utvrditi mesto na kome se nalazila.
Jedina preživela sinagoga, koja i danas služi kao verski objekat, jeste aškenaska „Sukat Šalom (Koliba mira)“, izgrađena 1925. godine u nekadašnjoj Kosmajskoj ulici (danas Maršala Birjuzova 19). U okviru ove zgrade nekada se nalazilo i obredno kupatilo, škola za veronauku, kancelarije i stanovi rabina, učitelja i kantora. Tokom nacističke okupacije, zgrada ove sinagoge služila je kao javna kuća za nemačke vojnike.
U Zemunu su 1746. godine tadašnje vlasti priznale jevrejsku opštinu. Jevreji su u tom periodu naseljavali Jevrejsku ulicu u Donjem gradu. Početkom XIX veka nastraju Jevrejska škola i Molitveni dom, a već u tom periodu postojale su i aškenaska i sefardska zajednica, koju su činili Jevreji iz Beograda i Bosne. U drugoj polovini XIX veka Jevreji u Zemunu stiču još veća prava, pa je tako 1862. godine dozvoljeno njihovo doseljavanje bez bilo kakvih ograničenja, a aškenaska sinagoga izgrađena je 1863. godine. Zgrada sinagoge postoji i danas, u ulici Rabina Alkalaja, ali se u njoj nalazi restoran domaće kuhinje.
Između dva svetska rata u Zemunu se osnivaju brojna jevrejska društva i organizacije. Postojala je Jevrejska škola, Jevrejska biblioteka, hor, Muzičko društvo „David“, jevrejsko sportsko društvo, „Hevra kadiša (Sveto društvo)“, žensko društvo i cionistički pokret „Hašomer hacair“, koji je pripremao mlade Jevreje za odlazak u Palestinu.
Jevreji u to vreme žive i u naseljima u okolini Zemuna kao što su Dobanovci, Šimatovci, Ugrinovci, Karlovčić, Tovarnik itd.
II svetski rat i Holokaust
Krajem tridesetih godina prošlog veka u Srbiji počinje da jača antisemitizam, koji je dotad bio sveden samo na pojedinačne ispade. Značajnu ulogu u širenju ovih ideja imaju pokret „Zbor“ Dimitrija Ljotića i organizacija Nemačke nacionalne manjine. Krajem 1940. godine donesene su i dve antisemitske uredbe. Prva se odnosila na zabranu učešća Jevreja u trgovini prehrambenom robom, dok je druga bila u vezi sa ograničenjem upisa jevrejske dece u državne škole.
Neposredno pre izbijanja rata u Jugoslaviji veliki broj jevrejskih izbeglica pristigao je u ove krajeve, bežeći od nacističkog progona iz Češke, Slovačke, Poljske, koje jevrejska udruženja i organizacije smeštaju u privatne stanove. Iako su od njih dobili vesti o formiranju geta i logora, jugoslovenski Jevreji nisu mogli ni zamisliti kakav će pakao za njih uslediti.
Već 19. aprila 1941. godine okupacione vlasti organizovale su na Tašmajdanu registraciju Jevreja. Od oko 12.000 Jevreja, koliko ih je tad živelo u Beogradu, prijavilo se njih oko 9.000. Svega jedan manji broj uspeo je ili da pobegne iz grada ili nije želeo da se odazove registraciji. Oni su tada najpre bili obeleženi žutim trakama na kojima je pisalo „Juden“, da bi kasnije bili u obavezi da nose žutu Davidovu zvezdu na grudima i leđima. Bez ovih obeležja nisu smeli da se kreću po gradu.
Usledile su brojne antijevrejske uredbe. Bilo im je zabranjeno da ulaze u restorane, koriste javna kupatila i gradski prevoz, a u prodavnice su smeli ulaziti tek posle 11 sati, kada bi se retko šta od hrane moglo u njima pronaći. Nisu mogli da se bave javnim poslovima niti da raspolažu svojom imovinom. Vrhunac cinizma prema Jevrejima bio je pretvaranje aškenaske sinagoge u tadašnjoj Kosmajskoj ulici u javnu kuću.
Logori smrti, Beograd „Judenfrei“
Vrlo brzo usledilo je još monsturoznije proganjanje Jevreja – u leto 1941. godine formiran je prvi logor pod nazivom Topovske šupe, koji se nalazio na današnjoj Autokomandi u Beogradu. U njega su najpre dovođeni Jevreji iz Banata, a zatim vrlo brzo i iz samog Beograda. Prvo streljanje 122 jevrejska civila sprovedeno je 29. jula 1941. godine u Jajincima, koje su Jevreji nazvali – Prva stotina. Procenjuje se da je od tog trenutka dnevno bilo streljano od 150 do 400 Jevreja, kao vid odmazde za diverzantske akcije koje su sprovodili pripadnici narodnooslobodilačkog pokreta. Do početka decembra 1941. godine nemačke okupacione vlasti su, u saradnji sa kvislinškim snagama, streljale oko 20.000 ljudi, od kojih su oko 6.000 bili Jevreji, a oko 1.500 Romi, koji su prethodno bili zatočeni u logoru Topovske šupe. Tog meseca ovaj logor je prestao sa radom, a preostali Jevreji prebačeni su u novi logor – Staro sajmište.
Logor na Banjici počeo je sa radom 9. jula 1941. godine, kada su u njega dovedeni prvi zatvorenici. Prvobitno je bio namenjen za protivnike nacističke okupacije i kvislinškog režima Milana Nedića, ali su vremenom u njega dovođeni i Jevreji, koji se, prema pronađenim nemačkim dokumentima, nisu nikada zadržali duže od dve nedelje u njemu. Uz svako jevrejsko ime stajala je bleška – predat SS jedinici, što je značilo da je bio streljan. Procena je da je kroz ovaj logor prošlo više od 24.000 ljudi, od kojih je ubijeno njih oko 10.000, najviše Jevreja, zatim Srba i Roma.
Krajem avgusta 1941. godine u Beograd su dovođeni Jevreji iz cele Srbije. Bili su zatvarani u logore Topovske šupe i Banjica, odakle su tokom jeseni iste godine odvođeni na streljanje na Ledine (Bežanijska kosa), u Rakovicu, Trostruk, Surduk i Jajince u okolini Beograda, Deliblatsku peščaru u Banatu i selo Jabuka kod Pančeva.
U Garašaninovoj ulici u Beogradu je od 22. oktobra 1941. do 19. januara 1942. godine bila organizovana antimasonska izložba, koja je za cilj imala propagandu Nedićeve vlade protiv Jevreja, masona i komunista. Ideja ove izložbe bila je ta da se građani Boegrada uvere u postojanje globalne zavere protiv Srbije i čitavog čovečanstva, a da se od nje Srbija spasava svrstavajući se uz nacističku Nemačku. Povodom ove izložbe, početkom 1942. godine, izdate su i poštanske marke sa antisemitskom tematikom.
Logor Staro sajmište nalazio se u ono vreme na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske. Službeni naziv bio je „Judenlager Semlin (Jevrejski logor Zemun)“. Počeo je sa radom decembra 1941. godine. Najpre su u njega dovođene Jevrejke i njihova deca iz Beograda. Komanda logora je bila u rukama Gestapoa. Cinično, logorsku administraciju nacisti su dali Jevrejima u ruke kako bi u njemu održavali red i higijenu. Tokom januara 1942. godine u ovaj logor pristižu i Jevreji iz cele Srbije.
Početkom marta 1942. godine u Staro sajmište počinje da redovno dolazi kamion poznat pod nazivom „dušegupka“, kojim su upravljali SS podoficiri Vilhelm Gec i Ervin Majer. Jevreji su bili namamljivani pričom da u njega može ući svako ko želi da napusti ovaj logor. Posebno se bizarnošću isticao jedan od ove dvojice podoficira koji je pred logorašku decu izlazio sa kesicom bombona, mameći ih da pođu sa njim. Sva deca logora su ga zbog toga vrlo brzo zavolela.
Transporti su polazili gotovo svakog dana, i to po nekoliko puta. Svi oni koji su ulazili u dušegupku pobijeni su smrtonosnim gasom. Te godine, 10. maja iz logora su izvedeni i ubijeni poslednji Jevreji.
Nemačka komanda je već 8. juna iste godine proglasila Beograd „Judenfrei“, što je u prevodu značilo – očišćen od Jevreja. Beograd je time postao prvi grad u Evropi sa takvom kvalifikacijom.
Tokom čitavog rata u Beogradu je stradalo oko 11.000 Jevreja iz Beograda, Banata, centralne i južne Srbije, ali i jevrejskih izbeglica iz Austrije, Češke i Slovačke.
Rabski bataljon i pokret otpora
Jevrejska zajednica u Srbiji dala je 602 učesnika narodnooslobodilačke borbe, od kojih je poginulo njih 390. Proglašeno je 11 narodnih heroja, a nosilaca partizanske spomenice bilo je njih 43. Takođe, valja istaći da je unutar partizanskog pokreta postojao i „Rabski bataljon“, sastavljen od Jevreja, jedini takav u čitavoj Evropi.
Ono čime Srbija može da se ponosi jeste i činjenica da je 128 njenih stanovnika zbog spasavanja Jevreja i pomaganja u njihovom skrivanju odlikovano „Medaljom pravednika među narodima“.
Sećanje na žrtve i spomenici u Beogradu
Spomenici jevrejskim žrtvama i herojima rata nalaze se na više lokacija u Beogradu. Na aškenaskom groblju u Ruzveltovoj ulici je 1952. godine podignut spomenik za borce protiv fašizma i žrtve Holokausta. U glavnoj zgradi Vojno-medicinske akademije na Banjici je 1950. godine postavljena spomen-ploča, kao uspomena na borce iz redova medicinskog osoblja. Godine 1959. su u ulici Kralja Petra 71a otvoreni Jevrejski muzej i arhiv.
Na Ledinama u Bežanijskoj kosi se nalazi spomen-ploča postavljena u znak sećanja na 350 Jevreja, koji su tamo streljani 1941. godine. U Zemunu su na tamošnjem groblju nakon II svetskog rata podignuti spomenik jevrejskim žrtvama fašističkog terora i spomenik žrtvama Holokausta, koji se nalazi na Jevrejskom groblju. Godine 2014. je, u ulici Braće Krsmanović u Savamali, podignut Spomenik Jevrejima stradalim u dušegupkama.
Svakog 10. maja, na dan kada su poslednji Jevreji iz Starog sajmišta odvedeni na streljanje 1942. godine, obeležava se Dan sećanja na žrtve Holokausta u Beogradu.
Jevrejska zajednica danas
Znatan deo Jevreja koji je preživeo Holokaust će nakon II svetskog rata otići sa ovih prostora u Izrael, a naročito će iseljavanje biti intenzivirano tokom ratova devedesetih. Jevreji će sa čitave teritorije nekadašnje Jugoslavije, uz pomoć jevrejske zajednice u Beogradu, tada krenuti put Izraela i neće se više nikada vratiti. Danas jevrejska zajednica u Srbiji broji jedva nešto više od 2.000 članova, koji žive uglavnom u Beogradu i Vojvodini.
Pored Jevreja, mnogi su pripadnici i drugih naroda tokom krvave istorije Balkana bili surovo ubijani, proterivani i uništavani. U mnogim gradovima i sredinama širom našeg regiona gde su nekad činili veliku zajednicu danas ih više nema. Za njima ostaju kulturno nasleđe, njihovi spomenici, hramovi, grobovi koji ne dozvoljavaju da sećanje na njih i njihov život izbledi.
Piše: Marina Simić za Preokret, Foto: Preokret